مروری بر آنچە در دوران جمهوری اسلامی بر دریاچە ارومیە گذشت (بخش سوم)

منصور سهرابی

روند افت تراز دریاچە ارومیە از سال ١٣٧٤ تا ١٤٠٠ 

دریاچه ارومیه که هر ساله مقدار ۵/۵ میلیارد متر مکعب آب را از طریق ۲۱ رودخانه در خود جای می‌داد، در سال‌های اخیر به دلیل انقطاع آب از طریق سد سازی و کمبود آب ورودی و افت سفره‌های آب زیرزمینی حوضه، سطح وسیعی از آن تبدیل به شوره‌زار شده است. این شوری آب سبب گردیده است تا این زیست بوم که روزگاری میزبان صدها هزار فلامینگو و هزاران پرنده کوچنده دیگر بود، اهمیت خود را به عنوان یک مسیر بین المللی پرندگان مهاجر از دست بدهد. همچنین تغییرات اکولوژیکی ناشی از کمبود آب باعث شده است که جمعیت آرتمیاها به عنوان تنها موجودات زنده در این دریاچه نسبت به سال‌های گذ شته تا ۴۰ برابر کاهش پیدا کند.

تراز اکولوژیک دریاچە:

تراز اكولوژیك دریاچە ارومیە  ۱۲۷۴.۱ متر، در مساحتی برابر با ۴۳۴۸ كیلومترمربع  و حجم آب آن ۱۴۵۷۶ میلیون مترمكعب است. تراز اکولوژیک ترازی است که موجودات زنده در دریاچه امکان زیست و تعامل با محیط داشتە باشند. در تراز اکولوژیک دریاچۀ ارومیە حد آستانه شوری دریاچه به ۲۴۰ گرم بر لیتر می‌رسد کە در آن آرتمیا (جاندار سخت‌پوستِ آب‌های شور) فرصت رشد پیدا می‌کند. در چند سال اخیر شوری دریاچه بیش از ۳۰۰ گرم بر لیتر بوده، بنابراین آرتمیا در این شرایط امکان حیات نداشته است.

 سالیانه افت تراز ۴۰ سانتیمتر بوده است کە در نتیجه این افت تراز بیش از ۳۰ میلیارد مترمكعب از حجم آب دریاچه ارومیه در اثر تبخیر و عدم ورود حقابه سالیانه از بین رفته است و در اثر پسروی قابل توجە سطح دریاچه، میزان خشكی دریاچه در شهریور ۱۳۹۳ و در اوخر مهر ماە ١٤٠١به حدی رسید كه قسمت عمدەای از دریاچە با خشکی کامل مواجە شد و تراز دریاچە برابر گزارش ستاد احیای دریاچە در مورخ ١/٠٩/ ١٤٠١ برابر ١٢٧۰.٠٤بود. 

مطابق مطالعات دیرینه اقلیم شناسی انجام گرفته توسط مؤسسه علوم جوی و اقیانوسی دانشگاه میامی آمریكا، وبا بررسی عناصر موجود در بستر دریاچه ارومیه، دریاچه ارومیه طی بازه ۱۲۰۰۰ ساله با وجود تغییرات جوی و بارش‌های متفاوت (از ۱۸۰ تا ۳۷۰) میلیمتر در سال، هیچ زمان خشك شدگی كامل را تجربه نكرده است.

 افت تراز  دریاچە در طی سال های ١٣٧٤ تا ١٣٩٣ همبستگی مثبتی با نوسانات بارش در این دورە نداشتە و آنچە باعث افت تراز گردیدە می‌تواند به‌واسطه مدیریت منابع آب در این حوضە باشد. 

آب كشاورزی و حقابه محیطزیستی

یکی از عوامل موثر بر خشکی دریاچه ارومیه، کشاورزی نامتوازن در این حوضه است. سیاست‌های توسعە و ایدە خودکفایی در بخش کشاورزی به‌جای آنکە به زندگی مردم منطقه زندگی ببخشد به تهدیدی برای حیات دریاچه تبدیل شده است. کشاورزی سنتی و توسعه بیش از حد آن اگرچه در مقطعی سبب شد تا زندگی روستایی در شمال غرب ایران توسعه پیدا کند اما با دست بردن بیش از حد در منابع آبی مانع از تامین حق‌آبه دریاچه ارومیه شد. از کل پتانسیل آب تجدیدپذیر حوضه ۴۶۹۹ میلیون در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. برابر آمار  دفتر برنامە ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو درصد مصرف آب از منابع تجدید پذیر در این حوضە ٧٤ ٪ است کە ٣٤ ٪ از سقف مجاز برداشت آب از منابع تجدید پذیر کە ٤٠ ٪ است بیشتر است و عمدە آن در بخش کشاورزی برداشت می‌شود.  

روند توسعه کشاورزی در سطح حوزه آبخیز دریاچه ارومیه بین سال های١٩٨٤ تا ٢٠١٧ میلادی

شکل بالا بیانگر آن است کە در حوضە دریاچە ارومیە سطح زیر کشت محصولات آبی در طی ٤٠ سال تقریبا دو برابر شدە است.  برای نمونە در فاصلە کمتر از ١٠ سال سطح محصولات زراعی آبی در استان آذربایجان غربی در سال زراعی ١٣٨٧-١٣٨٦کە  ۲۶۵۳۴۰ هکتار بود بە ۳۰۳۶۳۷ هکتار در سال زراعی  ٩۵- ١٣٩٤ افزایش پیدا کرد. با افزایش سطح زیر کشت آبی برداشت آب از منابع تجدید پذیر در حوضە افزایش یافت و تراز دریاچە کاهش پیدا کرد(شکل زیر).

تغییرات تراز دریاچه ارومیه و سطح زیرکشت آبی در حوضه آبریز

بعد از جنگ ایران و عرق، دولت سازندگی درصدد بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ بود و این امر نیاز به درآمد و بودجه سنگین داشت که صادرات نفت و گاز به‌تنهایی کفاف این امر را نمی‌داد لذا نیاز به درآمدهای غیرنفتی و اشتغال‌زایی بیش از  پیش مورد توجە دولت‌مردان قرار گرفت. به همین سبب وزارتخانه‌ها و دستگاه‌هایی که توان اشتغال‌زایی و تولید درآمد غیرنفتی در کوتاه مدت داشتند مأموریت یافتند تا علاوه بر ایجاد اشتغال، درآمدهای غیرنفتی کشور را نیز افزایش دهند. در میان دستگاه‌های اجرایی کشور، وزارت کشاورزی مسئولیت ویژه‌ای برای اجرای این سیاست داشت. برای اجرایی کردن این سیاست، مدیران بخش کشاورزی با ارائه وام‌های کشاورزی کم بهره و بلند مدت، اقدام به تشویق اهالی بومی برای تغییر کاربری اراضی موات به کشاورزی، اقزایش بی‌رویه سطح زیرکشت، ارائه مجوز برداشت از آب‌های سطحی و سپس آب‌های زیرزمینی، تغییر الگوی کشت و….  نمودند. در کنار آن سدسازی بی‌رویه و فراتر از نیاز به بهانه تأمین آب مورد نیاز بخش صنعت و کشاورزی انجام شد که این سدسازی‌ها و حفر چاه‌های عمیق و برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی موجب تسریع در فرایند خشک شدن دریاچه ارومیه شد. از معضلات دیگر بخش کشاورزی در حوضە دریاچە ارومیە در ۵۰ سال اخیر علاوە بر افزایش سطح کشت تغییر الگوهای کشت از گیاهان کم مصرف بە گیاهان پر مصرف از لحاظ آبی بودە است، بطوری‌کە سیاست‌های غلط وزارت جهاد کشاورزی و نیرو، کشاورزان را ترغیب کرد کە سطح کشت گیاهانی همچون چغندر قند، ذرت، گندم آبی، یونجە و باغات سنتی بادام و انگور تبدیل به مزارع سیب، هلو و محصولاتی شدند که برای تولید آنها نیاز به آب زیادی هست.

ادامە این روند کە در حال حاضر هم ادامە دارد و دریاچە ارومیە را ابتدا بە تالابی فصلی و در نهایت بە شورە‌زار تبدیل خواهد کرد. برداشت بی‌رویه از منابع آبی سطحی و زیرزمینی موجب تخریب خاك و نشست زمین شده است. به‌طوری‌کە در این حوضە دشت‌های زیادی بە فهرست دشت های ممنوعە کشور اضافە شده‌اند. 

نظربه‌اینکە کشاورزی یک متهم اصلی خشک شدن دریاچە ارومیە به‌حساب می‌آید، از سوی کارشناسان متعدد گفته شده کە برای کاهش برداشت آب در کشاورزی می‌بایست سیستم و روش‌های آبیاری را تغییر داد. برای آنکە هم راندمان مصرف آب را بالا برد و هم آنکە از هدر روی آب جلوگیری کرد. نکتە اساسی در بسیاری از این استدلال‌ها مغفول ماندە کە هدرروی ظاهری آب در سیستم آبیاری سنتی است کە بخش مهمی از آن بە طبیعت بر می‌گردد و از سوی دیگر تجارب در کشورهای خشک و نیمە خشک کە مبنای توسعە در آنها بر توسعە کشاورزی استوار بودە، حاکی از آن است کە استفادە از روش‌های آبیاری تحت فشار بیشتر  برای تبدیل زمین های زراعی دیم بە آبی بودە تا تامین حق‌آبە طبیعت. در واقع تا زمانی‌کە میزان برداشت آب از منابع آب تجدید پذیر کاهش پیدا نکند، تغییر روش‌های آبیاری کمکی بە احیا و حفاظت تالاب‌ها نخواهد کرد. ابتدا می‌بایست سقف برداشت آب از منابع تجدید پذیر آبی را بە نزدیک ٤٠ ٪ رساند سپس سیستم های آبیاری را بە سیستم های باراندمان بالاتر تغییر داد. 

ناگفتە نماند در حوضە دریاچە ارومیە دشت‌های حاضل‌خیری از جملە دشت موکریان  وجود دارد کە با مدیریت بهینە و درست می‌توان با کمترین آسیب بە محیط زیست بالاترین عملکرد را داشت. تغییر کاربری مراتع بە زمین های دیم کم بازدە و با سیستم آبیاری تحت فشار و حفر چاە‌های بی رویە تغییر زمین‌های دیم بە آبی کمکی بە احیا تالاب‌ها از جملە دریاچە ارومیە نخواهد کرد. 

پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه:

مهاجرت:

خشکسالی های مستمر، بی‌آبی و عدم تأمین معیشت، تخریب اکوسیستم و بخش کشاورزی حوضه (تخریب اراضی و باغات)، شیوع برخی بیماری‌های محتمل ناشی از ریزگردهای دریاچه، بسیاری از ساکنان اطراف دریاچه ارومیه را به دنبال دستیابی به رفاه و فرصت‌های بهتر زندگی به سوی مهاجرت به مراکز شهری سوق خواهد داد و این امر حاشیه نشینی در بسیاری از مناطق شهری کشور به‌ویژه کلان‌شهرها و پایتخت را تشدید خواهد کرد.  از طرف دیگر با توجه به اینکه دریاچه ارومیه مرکز اکوتوریستی مهمی است، با خشک شدن دریاچه، تمام مناطقی که تحت تأثیر این پدید قرار دارند، با رکود گردشگر داخلی مواجه خواهند شد کە این عامل نیز پدیدە مهاجرت در این حوضە را تشدید کردە و معضلات حاشیە نشینی را افزایش می‌دهد. 

محدوده ۳۰ کیلومتری دریاچه ارومیه و سکونت‌گاه‌های پیرامون آن

افت تراز و شوری آب های زیر زمینی:

در حالی‌کە مسئولان سابق ستاد احیای دریاچە ارومیە بیان می‌کردند کە شوری برخی از آبخوان‌ها ناشی از چندلایه بودن آنها و همچنین برداشت از آب‌های فسیلی است و نه پیشروی آب شور. نتایج برخی از مطالعات در این زمینە خلاف نظر این مسوولین را اثبات می‌کند. 

برداشت منابع زیرزمینی در سفره های مجاور دریا و دریاچه های آب شور علاوه بر کاهش سطح آب باعث تغییر کیفیت آب هم شدە و باعث پیشروی آب شور به سمت سفره می شود. نفوذ آب شور به سمت سفره‌های آب زیرزمینی به‌صورت یک زبانه از طرف دریا به زیر آب شیرین آبخوان صورت می‌گیرد که به گوه‌ی آب شور معروف است. شور شدن سفره های آب زیرمینی در مواردی غیر قابل بازگشت است که تاثیر مستقیم در امنیت آبی در زمینه شرب و کشاورزی خواهد گذاشت. گزارش شدە است کە خطر نفوذ آب شور از سمت ساحل دریاچه به سمت نواحی که دارای افت شدید در تراز آب زیرزمینی هستند، وجود دارد. مطالعات نشان می‌دهد آسیب پذیری نفوذ آب شور دریاچه ارومیه به آبخوان ساحلی بر مبنای شاخص گالدیت در شمال شرقی آبخوان و در جنوب شرقی آبخوان به‌دلیل آنکە از اراضی کم شیبی هستند بسیار بالا است. آسیب‌پذیری در شمال آبخوان متوسط و در شرق کم است.

طوفان نمک:

  پیش از افت قابل توجه سطح آب دریاچه ارومیە در دو دهه ١٣٧٠ و ٨٠ متوسط كل املاح محلول   (TDS) آن برابر با ۲۰۵ گرم بر لیتر بوده است، در حال حاضر این عدد بە بیش از ٣٠٠ افزایش یافتە است.

 همچنین میزان تبخیر سالانه از سطح دریاچه، حدود نیم متر است. این مقدار با توجه به عمق متوسط دریاچه (۶ متر) رقم بالایی است.

مطالعه‌ای که در سال ۱۳۹۶ روی کانون‌های غبار با منشأ داخلی به‌وسیله مرکز سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف انجام شد، نشان داد که حدود ۹۰ درصد از کانون‌های دارای پتانسیل غبار در بازه تراز بین ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۱.۵ متر قرار گرفته‌اند و با افزایش تراز در بازه ۱۲۷۱.۷۵ تا ۱۲۷۲ متر، تقریبا همه مساحت پهنه‌های مستعد تولید گرد و غبار به‌وسیله آب دریاچه پوشیده خواهد شد. اما روند خشکی دریاچە ارومیە در چند سال اخیر حاکی از آنست کە تراز دریاچە در فاصلە ١٢٧٠ تا ١٢٧١ در نوسان بودە است کە این امر منجر بە ظهور کانون‌های جدید گرد وغبار نمکی خواهد شد. 

 مطالعات متعدد نشان دادەاند کە خشکی دریاچه ارومیه موجب نهشته شدن رسوبات نمکی و ظهور بستری مناسب برای شکل‌گیری ریزگردهای خطرناك در مواقع وزش طوفان های شدید می‌شود.

با توجە به‌اینکە رسوبات سطحی و فوقانی دریاچه ها از جملە محل‌های مهمی هستند که قابلیت زیادی برای جذب آلودگی دارند. فلزات سنگین پس از ورود به یک منبع آبی به تدریج در بستر آن به صورت‌های مختلف هم چون فاز معدنی جامد، جذب سطحی به رسوبات دانه ریز و یا بقایای مواد آلی تجمع می‌یابند. گزارش شدە است  که  غلظت عناصر As ،Cu ،Ni ،Co ،Hg ،Cd  ،Th و U در دریاچە ارومیە بیشتر از متوسط پوسته‌ای هستند.

 با توجه به جهت بادهای غالب کە در منطقه در مسیر جنوب‌غرب و غرب و جنوب شرق میباشند، احتمال آسیب دیدگی شهرهای ساحلی حاشیه شرقی تا شمال‌شرقی و حتی شمال‌غربی دریاچه ارومیه در اثر طوفان‌های نمکی بسیار زیاد است. 

با خشک شدن کامل دریاچه ارومیه یک کویر نمک با وسعت بیش از ۴۴۰۰ کیلومتر مربع تشکیل خواهد شد. پیامدهای خشک شدن دریاچه، در شکل پیدایش کانون ریزگردساز در شما لغرب کشور، شوری و نابودی زمین های کشاورزی استان‌های پیرامون، برآورد شدە کە استان‌های مختلف کشور تحت تاثیر طوفان نمکی واقع خواهند شد  و تنها در استان آذربایجان شرقی ۶۰۷ هزار هکتار  زمین کشاورزی نابود خواهد شد. 

  چمع‌بندی:

 با مرور مطلعات متعدد، مهمترین پارامترهای مؤثر بر خشک شدن دریاچه عبارتند از:گسترش کشاورزی نامتوازن در حوضە آبریز دریاچە، برهم زدن شرایط اکولوژیکی منطقه، کم توجهی به مدیریت منابع آبی، احداث سدها و آب بندها کە ناشی از فعالیت انسانی هستند و  در حد کمتر تغییرات آب و هوایی .

آنچه مسلم است مطابق آمار و اطلاعات وزارت نیرو میزان میانگین بلندمدت منابع آب سطحی ورودی به دریاچه ارومیه از ۴۵۷۳ میلیون متر مکعب تا دهه ۱۳۷۰ به ۲۰۵۲ میلیون متر مکعب پس از آن کاهش یافته و در این بین مهمترین عامل مطرح شده توسعه اراضی کشاورزی آبی حوضه آبریز دریاچه  ارومیه از ۳۴۹ هزار هکتار در اوایل دهه ۱۳۶۰ به ۶۳۰ هزار هکتار در دهه ۱۳۹۰ است که منجر به افزایش برداشت از منابع آب حوضه شده  است، کە البتە این روند همچنان ادامە دارد بطوریکە طبق آمار غیر رسمی مساحت زیر کشت آبی در حوضە دریاچە ارومیە بە بالای ٧٠٠ هزار هکتار رسیدە و بیش از ١٠٢ هزار چاە عمیق و نیمە عمیق با مجوز و بدون مجوز در این حوضە حفر شدە است. 

شرایط کنونی دریاچه. ارومیه در واقع حاصل اجرای سناریوی برداشت ۷٤ درصدی از منابع آب تجدیدپذیر حوضه و عدم تخصیص و تأمین حقابه زیست محیطی دریاچه ارومیه میباشد. این سناریو منجر به این شده است که تراز دریاچه تا نزدیک ۱۲۷۰ متر بالاتر از سطح دریا کاهش پیدا کند. 

با ادامە روند خشکی دریاچه ارومیه خسارت و آسیب‌های بسیاری بر سلامت و بهداشت ساکنین حوضه و معیشت آنها، تخریب اکوسیستم و بخش کشاورزی حوضه را در پی خواهد داشت. چالش ها و مسائل اجتماعی مانند افزایش مهاجرت و حاشیە نشینی در شهرهای بزرگ نیز از جمله آثار محتمل تداوم وضعیت کنونی دریاچه ارومیه است. 

آنچە کە مسلم است حاکمیت در عمل ارادەای قوی برای حفظ و حمایت و حتی احیای دریاچە نداشتە است و در این بین تضاد منافع بین ارگان‌های مختلف با یکدیگر و با مردم و محیط زیست این دریاچە را در آستانە خشکی کامل قرار داده است. پروژە‌های سازەای کە عمدتاً به‌وسیله نهادهای وابستە بە سپاە پاسدران بە نام احیای دریاچە ارومیە کلید خوردند نە تنها وضعیت دریاچە را بهبود نبخشیدند که با تخریب بیشتر، عدالت زیست محیطی و حق طبیعت بیشتر تضییع شد  کە از جملە آن می‌توان بە پروژە انتقال آب از حوضە مجاور زاب بە دریاچە ارومیە اشارە کرد کە با هزینە بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان نە تنها نقش چندانی در احیای دریاچە نخواهد داشت بلکە آسیب جدی بە حوضە مبدا نیز وارد خواهد کرد. 

قسمت‌های زیادی از دریاچە پلایایی شدە و حتی در صورت تامین آب کافی کە غیر ممکن بە نظر می‌رسد امکان نگهداری آن به‌دلیل کاهش عمق وجود نخواهد داشت. 

روند سدسازی و گسترش کشاورزی آبی در این حوضە نشان از آن دارد به‌جای نگین فیروزەای شمال‌غرب کشور در آیندەای نە چندان دور شاهد تالابی فصلی برای چندین سال و در نهایت خشکی کامل دریاچە خواهیم بود. 

دریاچە ارومیە تنها قربانی و آخرین قربانی مدیریت تخریبی نظام جمهوری اسلامی نخواهد بود. خشکاندە شدن سایر تالاب‌ها، ادامە روند افزایش کسری تجمعی آبخوان‌ها با حفر چاە و برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و بحران ریز گردها، تخریب مراتع و جنگل‌ها و… همە نشان از سیر قهقرایی سرزمین توسط جمهوری اسلامی دارد. 

منابع:

– امیر شمشکی و غلامحسین کرمی. ١٣٩٨. تغییرات زمانی و مکانی جریان آب زیرزمینی در ساحل جنوب شرقی دریاچه ارومیه، هیدروژئولوژی، سال چهارم، شماره١.

– مینا سودی ، حجت احمدی ، مهدی یاسی ، استفانو سیبیلا .و سجاداحمد حمیدی.١٣٩٨. تنظیم منحنی فرمان سدها با استفاده از مفهوم جریان زیست محیطی (مطالعه موردی: رودخانه های منتخب منتهی به دریاچهی ارومیه). تحقیقات منابع آب ایران. سال پانزدهم، شماره ٢، ص   ٣٤١-٣٢٩

– احمد اصل هاشمی.١٤٠٠. بررسی ویژگیهای اکولوژیکی دریاچه ارومیه و راهکارهای احیای آن. فصلنامه ی کاربرد شیمی در محیط زیست، سال دوازدهم، شماره ی ٤۵، صفحات ۶۰-٤٩.

  • فاطمه نظری، محسن موذن، وارطان سیمونز.١٣٩٩.  ارزیابی آماری فلزات سنگین و عناصر رادیواکتیو موجود در رسوبات و نمکهای برجای مانده در بستر خشک شده دریاچه ارومیه. علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و دوم، شماره پنج.
  • مهدی امینی ، حسین کوهستانی ، فاطمه کاظمیه.١٤٠٠. شناخت و اولویت بندی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محییط زیستی خشک شدن دریاچه ارومیه در روستاهای پیرامون، نشریه آب و توسعه پایدار. سال هشتم،شماره ١، صفحات۵١ تا ٦٢. 
  • بررسی تجارب برنامه احیای درياچه ارومیه، مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری.١٣٩٨  
  • فراز و فرودهای احیا ء،مروری بر چالش های احیای دریاچه ارومیه، ویژەنامە روزنامە پیام ما، زمستان ١٤٠٠
  • احیای دریاچه ارومیه؛ آزمون نظام حکمرانی مدیریت آب ایران، دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه ١٤٠١
  • پارامترهای مؤثر بر مسائل زیستمحیطی در شمال غرب ایران، )مطالعۀ موردی: خشک شدن دریاچه ارومیه(.محسن جانپرور، فرید عباسی- الهام قباسفیدی- دریا مازندرانی-جغرافیا و مخاطرات محیطی، شمارۀ سی و پنجم، پاییز ١٣٩٩، صص  ١۵٧-١٤٣
  • منصور سهرابی. ١٤٠٠. انتقال آب از زاب بە دریاچۀ ارومیە؛ درمانِ درد یا بی‌حاصل و دردسرِ آینده؟رادیو فردا، 

https://www.radiofarda.com/a/result-transferring-water-zab-river-lake-urmia/۳۱۳۴۰۱۸۴.html

  • محسن جانپرور، فرید عباسی، الهام قباسفیدی، دریا مازندرانی.١٣٩٩. پارامترهای مؤثر بر مسائل زیست محیطی در شمال غرب ایران، مطالعۀ موردی: خشک شدن دریاچه ارومیه. جغرافیا و مخاطرات محیطی، شمارۀ سی و پنجم. صص  ١۵٧-١٤٣
  • حسین مختاری هشی، امین مرادی ۲۰۲۱ Political Spatial Planning;. ۳(۲).  ۱۱۷-۱۳۱
  • Babak Vaheddoost, Hafzullah Aksoy.۲۰۱۸. Interaction of groundwater with Lake Urmia in Iran. Hydrological ProcessesVolume۳۲, Issue۲, Pages ۳۲۸۳-۳۲۹5. https://doi.org/۱۰.۱۰۰۲/hyp.۱۳۲۶۳
  • منوچهر فرج زاده، سینا الهی، فرناز حاج محمدي و مرضیه کازرانی.١٣٩٦. مقدمه اي بر شناخت رودهاي ایران. 
  • مهنوش مقدسی ،سعید مرید ، مجید دلاور .و حمیده حسینی صفا.١٣٩٨. چالش ها و تقابل تأمین آب كشاورزی و حقابه محیط زیستی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه. تحقیقات منابع آب ایران،سال پانزدهم، شماره ٢

سیروس احمدي و محمد اکبرزاده.١٣٩٧. پیامدهای سیاسی- امنیتی خشک شدن دریاچه ارومیه. فصلنامه ژئوپلیتیک سال چهاردهم، شماره سوم. صفحات ٩۵ تا ۱۲۷

مروری بر آنچە در دوران جمهوری اسلامی بر دریاچە ارومیە گذشت (بخش دوم)

منصور سهرابی

سدسازی در حوضە دریاچە ارومیە:

سدهای احداث شده در کشور از نظر نحوه مدیریت به دو دسته ملی (مدیریت از طریق حوزه ستادی وزارت نیرو) و استانی (مدیریت از طریق دستگاە های اجرایی منطقه ای یا جوامع محلی) تقسیم می‌شوند. بهرە برداری از جریان رودخانە از طریق سدها در این حوضە تشدید شدە است، بطوری‌کە در فاصلە سال های ١٣٤٩-١٣٧٤( ٢۵سال)، ١٧ سد و طی سال های ١٣٧۵-١٣٨٩(١٤سال ) ١٩ سد بە بهرە برداری رسیدە است و این روند کماکان ادامە داشتە است. برابر  آمار ارائه شده در سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۵۶ سد در حال بهره برداری، ۹ سد در حال ساخت و ۳۹ سد در دست مطالعه وجود دارد. در این میان حدود ١٠ سد با حجم مخزن بیش از ٢٠ میلیون متر مکعب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حال بهره بررداری هستند. این سد ها شامل: سدهای شهرچای، مهاباد، حسنلو، زولا، دریک سلماس، ساروق و بوکان در استان آذربایجان غربی واقع هستند و حجم مخزن آن‌ها در مجموع حدود ١٤۵۵ میلیون متر مکعب است. علاوە بر سدهای ذکر شدە سدهای علويان، قلعه‌چای و نهند نیز در استان آذربايجان شرقی قرار دارند و حجمی در حدود ١٢٠ میلیون متر مکعب را می توانند ذخیره نمايند.

کارکرد سدهای این حوضه غیر از اهمیت تامین آب شرب، بیشتر متوجه کشاورزی است. تنظیم جریان سطحی سدهای مذکور نقش مهمی در توسعه کشاورزی در این حوضه آبریز داشته است. سد بوکان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سدهای کشور حجم آب قابل توجهی از رودخانه زرینه‌رود را تنظیم می‌کند.

 مطالعات متعدد در جهان اشارە دارند کە طرح‌های توسعه منابع آب نظیر احداث سدهای مخزنی دارای اثرات زیست محیطی متعددی می‌باشند که تغییر رژیم طبیعی رودخانه‌ها و کاهش جریان طبیعی پایین دست از مهم‌ترین آنهاست.  با احداث سد‌های مذکور چرخە هیدرولوژیک در حوضە دریاچە ارومیە دچار اختلال شدە به‌طوری‌کە دریاچە ارومیە با بحران جدی زیست محیطی مواجه گردیدە و در آستانە خشکی قرار گرفتە است.

جدول١-  سدهای مهم در حال بهرە‌برداری حوضە دریاچە ارومیە

ردیفنام سدهای در حال بهره بردارینام رودخانەحجم مخزن(میلیون متر مکعب)سال آبگیری گونە سد
١بوکانزرینە رود ٨٠٨۱۳۵۰ مخزنی 
٢شهرچایشهر چای ٢٢٠١٣٨٤خاکی – سنگریزه‌ای با هسته رسی
٣مهابادمهاباد١٩٨١٣٤٩خاکی با هسته رسی
٤حسنلوخارج بستر گدار چای٩٤١٣٧٩خاكي با هسته رسي
۵زولازولا چای٧٤١٣٨٩خاكي با هسته رسي
٦دریک سلماسدریک ٢١١٣٨٩خاکی باهسته رسی
٧ساروقساروق٤٠١٣٨٨سنگريزه اي با هسته رسي
٨علویانصوفی چای ۵٨١٣٧٤خاكي با هسته رسي
٩قلعه چایقلعە چای٤٠١٣٨٧خاکی با هسته رسی
١٠نهندنهند چای٢٢ خاکی با هسته رسی
 جمع کل مخازن حوضه آبریز دریاچه ارومیه ١۵٧۵ 

سد بوکان: 

سد بوکان که با نام‌های سد شهید کاظمی و سد لگزی نیز شناخته می‌شود، یکی از سدهای بزرگ ایران با هسته رسی است. این سد دارای تاجی با ارتفاع ۵۰ متر و طول ۵۷۳ متر احداث شد و در سال ١٣٨٤ با افزایش مخزن، حجم کل مخزن سد به ۷۶۲ میلیون مترمکعب رسید. سد بوکان در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر بوکان قرار دارد. عملیات ساخت آن به‌وسیله یک شرکت اتریشی در سال ١٣٤٦ برای کنترل سیلاب های حاصل از طغیان رودخانه زرینه‌رود و همچنین مدیریت آب برای آبیاری اراضی کشاورزی شهر بوکان کلید خورد و در نهایت در مهر ماه سال ۱۳۵۰ به پایان رسید. مراسم افتتاح این سد با حضور خود محمد رضا پهلوی انجام می‌گیرد. در منابع رسمی ایران، سد در حوزه استحفاظی بوکان واقع شده است. دریاچه آن نیز در در محدوده استان کردستان، شهر سقز قرار دارد. این سد برای تنظیم و استفاده از آب و سیلاب‌های رودخانه زرینه ایجاد شد و علاوه بر تامین آب شهرهای بوکان، میاندوآب و عمده آب شهر تبریز، در حدود ۵۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه‌های عجب‌شیر و آذرشهر را نیز آبیاری می‌کند. پیش از انقلاب، سد  را کوروش کبیر نامیدند و تصویر آن بر روی اسکناس های دوران پهلوی چاپ شد، اما پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی به پیشنهاد وزارت نیرو بەسد شهید کاظمی تغییر نام یافت. این سد بزرگ آب آشامیدنی مورد نیاز شهرهای بوکان و میاندوآب را تامین کرده و در سال‌های اخیر  با انتقال آب از این سد، بخش اعظمی از آب شرب شهر تبریز را نیز تامین کرده است. اراضی کشاورزی شهرهای عجب شیر و آذرشهر نیز از آب این سد برای آبیاری زمین های خود بهره می‌برند، هر چند این انتقال آب درون حوضەای بودە اما بخشی از حقآبە دریاچە ارومیە برای شرب، کشاورزی و صنعت بە آذربایجان شرقی منتقل می‌شود. 

سد شهرچای:

سد شهرچای ارومیه یک سد خاکی- سنگریزه‌ای با هستهٔ رسی است. این سد با شهر ارومیه ۱۲ کیلومتر فاصله دارد. ارتفاع سد از سنگ بستر  ۸۴ متر و طول تاج ۵۵۰ متر است. حجم کل مخزن سد شهرچای ارومیه ۲۲۰ میلیون متر مکعب، حجم مفید مخزن ۲۱۳ میلیون متر مکعب، حجم آب تنظیمی سالیانه ۱۹۹ میلیون متر مکعب، سیستم انحراف شامل دورشته تونل با قطرهای ۳ و ۶ متر و طولهای ۴۶۰ و ۳۴۸ متر و ظرفیت تخلیه ۳۷۰ متر مکعب در ثانیه می‌باشد. کار ساخت سد در سال ١٣٧٣ آغاز و در سال ۱۳۸۴ پایان یافت، اما در ١٣٨١ ادامە ساخت سد بە شرکت  شرکت نام آوران نصر سمنان واگذار شد کە کارفرمای پروژە موسسه جهاد نصر و مشاور مهندسین مشاور سکو بود.  هدف از احداث این سد تامین آب شرب ارومیه به میزان حداکثر ۷۶ میلیون متر مکعب در سال، همچنین تامین آب کشاورزی ۱۲۵۰۰ هکتار از اراضی دشت ارومیه و کنترل سیلاب بوده است.

سد مهاباد: 

اين سد با هدف تامين آب شرب و كشاورزي براي پوشش دادن ۲۰۰۰۰هكتار اراضي توام با توليد انرژي برقابي (متوسط سالانه ۲۴۰۰۰۰۰ كيلو وات ساعت) به‌وسیله شرکتی از کشور یوگوسلاوی سابق در سال ۱۳۴۹ ساخته شد و مشاور و طراح آن الکساندر گیب  بود. سد بر روي رودخانه مهاباد (تجميع رودخانه‌هاي دهبكر، كوتر و بيطاس) قرار گرفته است. نوع سد خاكي سنگريزه‌اي با هسته نفوذ ناپذير، ارتفاع سد ٤۸.۵ متر و طول تاج ٧٠٠ متر و عرض تاج هم ٨ متر است. سد مهاباد تا پیش از انقلاب سد شاهپور اول نام داشت. دریاچە سد مهاباد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص دارای جاذبیت توریستی است.  جاده‌های ارتباطی مهاباد به سردشت و پیرانشهر از کنار دریاچە سد مهاباد عبور می‌کنند. از نواحی دیدنی اطراف این دریاچه می‌توان به جزیره، قاضی‌آباد، سر میدان و تاقه دار (تک درخت) اشاره کرد. این دریاچه محل مناسبی برای تفریحاتی همچون شنا و ماهیگیری است. از جمله ماهی‌های این دریاچه می‌توان به ماهی کپور و سوف اشاره کرد.

مطالعاتی در رابطە با نشست سد مهاباد صورت گرفت کە داده‍‌های پیزومتری سد و خروجی نرم افزار مورد استفادە،  نقش پوسته ریزدانه پایین دست و تراکم کم مصالح را در نحوه رفتار سد نشان می‌دهد. براساس آنالیزهای انجام شده عنوان شد کە احتمال وجود ترک در ترازهای بالایی هسته رسی وجود دارد. بررسی ها نشان داد کە این سد در زمان ساخت و دوره بهره‌برداري دچار تغيير شكل‌ها و جابجائي‌هاي غير متعارف شدە و تراز آبگيري مخزن به لحاظ تامين ايمني سد در رقوم پايين‌تري محدود گردید. بدین منظور برای ترميم سد عملیات علاج بخشی سد مهاباد بە شرکت مهاب قدس واگذار گردید. در اسفند ١٣٨١ هیات دولت  کاهش اعتبار طرح علاج بخشی سد مهاباد و افزایش ارتفاع سد بوکان و افزودن آن به طرح ساختمان سد انحرافی و شبکه آبیاری و زهکشی پلدشت را مصوب کرد. 

سد ساروق:

سد ساروق(گوگردچی) بر روی رودخانه قراقیه در ۱۸کیلومتری شهرستان تکاب در جنوب استان آذربایجان‌غربی واقع شده  عملیات احداث آن در سال ١٣٨٢ آغاز و در سال ١٣٨٨بە بهرە برداری رسید. این سد با هدف تأمین آب شرب و صنعت شهرستان تکاب به میزان ۱۰میلیون مترمکعب در سال و نیز تأمین آب ۵۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان به میزان ٤١ میلیون مترمکعب در سال احداث شد و هم‌اکنون آب شرب ساکنان شهر تکاب از این سد تأمین می‌شود.

 پیمان کاران سد: جهاد توسعه خدمات زيربنايي – فن آوری نوین نیرو – پی کاو
مشاوران: مهندسين مشاور آب و توسعه پايدار – شرکت تجهیزات صنعت آب و برق ایران
نوع سد: سنگريزه اي با هسته رسي، ارتفاع از بستر رودخانه : ۵/۶۷ متر طول تاج : ۴۱۸ متر حجم بدنه ۷۶/۱ ميليون مترمكعب حجم كل مخزن : ۴۰ ميليون مترمكعب حجم مفيد مخزن : ۳۵ ميليون مترمكعب حجم آب تنظيمي : ۴۲ ميليون مترمكعب در سال سيستم انحراف شامل يك رشته تونل بطول ۲۹۶ متر

سد دریک سلماس:

سد دریک در ۱۵ کیلومتری غرب شهرستان سلماس بر روی رودخانه دریک که از کوه‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می‌گیرد احداث شده‌است. کارفرمای آن سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان غربی و مشاور طرح، مهندسان مشاور آب نیرو بوده ‌است. ساخت این‌سد در اواخر سال۱۳۸۳ توسط قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء آغاز و اوایل سال ۱۳۸۹ به بهره‌برداری رسید.

این سد با هدف تأمین آب زراعی ۶۰۰۰ هکتار از اراضی دشت سلماس، بهبود سیستم آبیاری اراضی پایین دست سد، ساخت اولین پارک آبی تفریحی منطقه، پرورش ماهی وگردشگری تاسیس شد. 

حجم مخزن آن ۲۲ میلیون مترمکعب، طول تاج ۱۳۷۴ متر و ارتفاع آن ۳۷ متر از بستر رودخانه می‌باشد.

سد علویان: 

سد علویان در قسمت شمالی مراغه در مسیر رودخانه صوفی چای و كوهپایه‌های سهند قرار گرفته است. این سد در سه کیلومتری شمال مراغه، در نزدیکی روستای علویان بر روی رودخانه صوفی‌چای واقع شده عملیات احداث این سد از سال ۱۳۶۹ آغاز شده و در سال ۱۳۷۴ به بهره ‌برداری رسیده ‌و ظرفیت آن ۶۰ میلیون مترمكعب است. این سد از نوع خاكی با هسته رسی است. ظرفیت ١٢٦   میلیون مترمكعب آب قابل تنظیم را دارا است کە از این میزان  ٢۵  میلیون مترمكعب به مصرف شرب و بقیه آن مورد مصرف اراضی كشاورزی شهرهای مراغه و بناب قرار می‌گیرد.

سد قلعە چای:

سد قلعه چای عجب شیر در ۲۰ کیلومتری این شهرستان واقع شده است. این سد در سال ١٣٨٧ با هدف استحصال ۵۵ میلیون مترمکعب آب از رودخانه قلعه‌ چای و همچنین آبیاری ۱۱ هزار و ۹۰۰ هکتار از اراضی پایاب ساخته شده است. با اجرای سد قلعه چای ۶۷۰۰ هکتار از اراضی پایاب سد، بهبود و ۵۲۰۰ هکتار نیز توسعه یافته و ۸۵۰۰۰ تن از محصولات اصلی و ۲۰۶۰ تن از محصولات فرعی تولیدی منطقه افزایش یافته است.

سد قلعە چای سدی خاکی با هسته نفوذ ناپذیر میانی و دارای سرریز جانبی در جناح راست است.  مجموعه سیستم های انحراف آب، آبگیری و تخلیه تحتانی به صورت یک رشته تونل در جناح چپ، گالری تزریق و پرده تزریق آب بند اجزای تشکیل دهنده این سد هستند.

مشخصات مخزن سد قلعە چای: حجم کل مخزن: ۴۰ میلیون متر مکعب، حجم غیرمفید در زیر تراز آبگیر: ۱٫۲ میلیون متر مکعب، حداکثر تراز عادی آب ۱۶۷۶ متر بالاتر از سطح دریا

 سطح دریاچه در تراز عادی آب: ۱٫۵۴۷ کیلومتر مربع، ‌
تراز تاج سد: ۱۶۸۲ متر بالاتر از سطح دریا
حداقل تراز پی: ۱۵۹۷ متر بالاتر از سطح دریا
ارتفاع سد از کف رود خانه: ۷۷ متر
حداکثر ارتفاع سد از بستر سنگی: ۸۵ متر
طول و عرض تاج سد: ۳۳۶ و ۱۰ متر
حداکثر عرض خاکریز در پی: ۴۲۰ متر

ساختمان های پشتیبانی و راه دسترسی توسط  پیمان شرکت مردق و عملیات اجرائی و تاسیسات وابسته توسط پیمان شرکت کارادنیز (ترکیه)  احداث شد، همچنین عملیات ساخت و نصب تجهیزات هیدرومکانیکال و الکتریکال توسط  شرکت فرادید میهن انجام گرفت. 

خرسان ۳

جولان فرهادی بابادی

این سد در ۴۴ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان لردگان از توابع استان چهارمحال و بختیاری و بالادست سد کارون۴ احداث می‌شود. در حالی که  مسئولان شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اهدافی نظیر تولید انرژی برق آبی، تنظیم جریان، افزایش عمر مفید سد‌های پایین دست و کاهش هزینه‌های سیستم‌های سیلاب در سد خرسان‌۲ و ۳ را از مهمترین اهداف اجرای این طرح عنوان می‌کنند، در عمل این پروژه از فاز تولید برق مورد نیاز  خارج و  به پروژه ای برای انحراف و  انتقال آب بین‌حوضه‌ای  تبدیل  می شود که نه می توان آن را بر مبنای تولید برق توجیه کرد و نه می توان دلایل کارشناسی معقولی برای توجیه فنی آن بر اساس میزان بارش در منطقه بر شمارد. عملیات اجرایی این طرح از سال ۸۶ با ۲۴ کیلومترمربع وسعت، ۱۵۵ مترارتفاع، یک میلیارد و ۱۸۵ میلیون مترمکعب حجم و ۳۹ کیلومتر  آغاز می شود و  در چارچوب کمیت گرایی  عمرانی یکی از بزرگترین سد‌های بتنی در کشور نامیده می شود که  قرار است آبی به میزان ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال به استان‌های یزد، کرمان، شهرضا، دهاقان، مبارکه و سمیرم استان اصفهان منتقل کند.  حسن رخشان زاده مشاور اجرایی طرح با اشاره به اینکه تنها برخی استعلام های محدود از آغاز پروژه صورت گرفته است در مصاحبه با خبرگزاری های داخلی ایران می گوید : «تولید انرژی برق آبی  حاصل از طرح معادل یکهزار و ۱۰۶ مگاوات بوده که با احتساب مصرف ۴۰۰ مگاوات برق در ازای هر خانواده کل تولید انرژی حاصل از این سرمایه گذاری را  برای یک شهر ۲۰۰ هزار نفری کافی می داند».   شرکت توسعه صنایع آب و نیروی ایران به عنوانی کارفرمای پروژه  با اشاره  به مرحله اول  انجام مطالعات توسط  شرکتمهندسین مشاور مهاب قدس،  اهداف این سد  را چنین توضیح می دهد: 

  • تولید ۱.۱۲۱ گیگاوات ساعت در سال انرژی برقآبی به منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه ای (CO2) به میزان  ۷۱۱.۸۳۵ تن در سال در راستایCDM
  • کنترل سیلاب
  • افزایش تولید انرژی در سد‌های پایین دست
  • کنترل رسوبات رودخانه و افزایش عمر سد‌های پایین‌دست
  • اشتغالزایی
  • پرورش آبزیان
  • افزایش جاذبه گردشگری
  • کاهش انتشار گاز‌های دی‌اکسید‌کربن

گروه بین المللی توسعه وعمران نصر سپهر(نصر اصفهان سابق) نیز با توجه به مشارکت خود در بخش تونل نقش و هدف خود از اجرای این بخش از کار را چنین توضیح می دهد:  

* حفاری و لاینینگ تونل انحراف آب به قطر ۱۴ متر و طول ۷۷۰ متر
* احداث تونل دسترسی به نیروگاه به طول ۶۳۰ متر و عرض ۱۱.۲ متر
* حفاری گالری های دسترسی به گالری های تزریق سد در ترازهای مختلف
* حفاری تونل زیر S شفت ها و تونل تکیه گاه بدنه سد
* احداث جاده های دسترسی فراز بند، نشیب بند،  تاج سد، در جناحین رودخانه
* عملیات حفاری و تحکیمات پلتفرم تاج سد جناح راست
* عملیات حفاری و تحکیمات گود سازه آبگیر نیروگاه
* احداث جاده های دسترسی به Runway و Fix point

در صفحه ویکی پدیای این طرح می توان شرح مبسوط تری را از این اهداف روئیت کرد:  

اهداف اصلی

  • احداث نیروگاه برقابی با ظرفیت ۴۱۰ مگاوات با هدف تولید سالانه ۱۱۰۶ گیگاوات ساعت انرژی پاک برقابی
  • افزایش آب قابل تنظیم رودخانه خرسان ۳ و در نتیجه افزایش تولید انرژی برقابی در سدهای زنجیره ای برقابی پایین دست از جمله کارون ۳ و شهید عباسپور و مسجد سلیمان
  • کاهش رسوبات ورودی به مخزن سد کارون ۳

اهداف جانبی

  • کنترل سیلاب و جلوگیری از تخریب ناشی از آن و بهبود شرایط ایمن در محدوده پائین دست سد
  • افزایش توان مانور در مدیریت تولید انرژی الکتریکی و افزایش پایداری شبکه برق کشور
  • صرفه جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی و در نتیجه کاهش آلاینده‌های ناشی از تولید برق در نیروگاه‌های حرارتی جایگزین
  • ایجاد شرایط توسعه و رونق اقتصادی، محرومیت زدایی، ایجاد اشتغال در منطقه در دوران ساخت و بهره‌برداری
  • ایجاد ظرفیت‌های جانبی اشتغال نظیر آبزی پروری و گردشگری در منطقه

مشخصات سد

  • سد بتنی دو قوسی نازک با ارتفاع ۱۹۵ متر و حجم بتن یک میلیون متر مکعب برای بدنه سد
  • حجم مخزن بالغ بر ۱۱۵۸ میلیون متر مکعب
  • ظرفیت نصب شامل چهار  واحد توربین فرانسیس قائم با مجموع ظرفیت ۴۰۰ مگاوات
  • تولید سالانه ۱۱۲۱ گیگاوات ساعت انرژی (۶۸۲ گیگاواتساعت انرژی اولیه و ۴۳۹ گیگاوات ساعت انرژی ثانویه)
  • مجهز به سرریز آزاد بر روی تاج سد و دو مجرای تخلیه کننده عمقی در بخش میانی بدنه
  • مجهز به تونل انحراف با قطر داخلی ۱۲.۵ متر و طول ۷۵۰ متر در جناح چپ

 تایم لاین پروژه

  • مطالعات مرحله اول؛ شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس از سال ۷۵
  • مطالعات بازنگری مرحله اول؛ مشارکت آبان پژوه، پارس آب تدبیر و اشتوکی سال ۱۳۸۳
  • احداث کمپ اداری- مسکونی؛ سال ۸۴-۱۳۸۶ با بیش از ۱۰ هزار میلیارد تومان بودجه از منابع دولتی در سال
  • مطالعات مرحله دوم؛ مشارکت آبان پژوه و اشتوکی سال ۱۳۸۶
  • 20 درصد پیشرفت پروژه تا سال ۱۳۸۷ ارجاع به  کمیته ماده ۲ ارزیابی اثرات محیط زیستی به عنوان «پروژه‌های دارای پیشرفت فیزیکیمشمول ارزیابی فاقد مجوز» و ادامه پروژه با توجیه پروژه ملی 
  • شناسایی ۳۰ اثر فرهنگی- تاریخی ۱۳۸۸
  • برآورد اولیه هزینه‌های اجرای پروژه بالغ بر ۵۸۰۰ میلیارد ریال  در سال ۱۳۸۸
  • شروع مجدد طرح  توسط شرکت توسعه منابع آب و انرژی ۱۳۹۰ 
  • مخالفت سازمان میراث فرهنگی سال‌های ۱۳۹۱
  • گشایش تونل انحراف آب سد و نیروگاه خرسان۳ توسط شرکت جهاد توسعه منابع آب.(شهران سازه) ۲ مهر ۱۳۹۲ با تخصیص بودجه  ۵۵,۰۰۰ میلیون ریال به مدت ۶۰ ماه
  •  جلسه مشترک استانداران همجوار سد برای بررسی مشکلات شد (۱۳۹۳).
  • مجلس برای اجرا و تکمیل سد خرسان در شهرستان لردگان در بودجه سال ۱۳۹۳ ۴۵۰ میلیارد ریال اعتبار پیش‌بینی کرد
  •  اعلام زیر آب رفتن خانه‌هاي ۹ هزار نفر در سال ۱۳۹۴ از سوی مدیرکل امور اجتماعی استانداری کهگیلویه و بویراحمد.
  • ۲۰۰ عضو شوراهای اسلامی شهر و روستای استان چهارمحال بختیاری در سال ۱۳۹۴ به نمایندگی از مردم این استان در نامه ای به رهبری، توقف پروژههای انتقال آب در این استان را خوستار شدند.
  • اعلام از بین رفتن  بیش‌ از یک هزار و ۵۰۰ هکتار از جنگل‌های بلوط(۱۳۹۴).
  • نامه مخالفت شورای فنی سازمان میراث فرهنگی که ۱۲ بهمن (۱۳۹۵).
  • نامه  ۵۰ سازمان غیردولتی محیط زیستی از سراسر کشور در مخالفت با اجرای پروژه.
  • اعلام خطای فاحش محاسباتی در مطالعات زمین شناختی طرح توسط فعالان محیط زیست (۱۳۹۵).
  • در جلسه ۲۵ تیرماه ۱۳۹۶ هیأت وزیران، مطرح و تداوم اجرای آن تصویب شد
  • آغاز ساخت دیواره بتنی توسط شرکت جهاد توسعه منابع آب در شهریور ۱۳۹۷.
  • چهلمین جلسه شورایعالی آب مورخ ۱۳ آبان ۱۳۹۸ مصوب شد، تامین آب شرب استان‌های یزد، کرمان، جنوب اصفهان و شمال فارس از رودخانه خرسان صورت پذیرد.»
  • بازدید قالیباف از سد خرسان (۱۳۹۹).
  • دستور دادستانی برای رسیدگی به تخلفات طرح (۱۳۹۹).
  • در خواست تشکل های مردم نهاد حوزه محیط زیست به مناسبت روز چهار محال بختیاری برای جرم انگاری (۱۴۰۰)
  • توقف طرح به دلیل کمبود منابع مالی (۱۴۰۰).
  • اعتراض جلیل مختار به عدم مجوز قانونی (۱۴۰۱). 
  • بازدید محرابیان از سد خرسان به دعوت حسین بامیری نماینده مردم لردگان و خان میرزا در مجلس (۱۴۰۱).
  •   ارجاع  رضا انجم‌شعاع، معاون توسعه مدیریت، حقوقی و امور مجلس به مصوبه هیئت وزیران به عنوان مجوز محیط زیستی (۱۴۰۱).
  • در خواست تجدید نظر استاندار کهگیلویه و بویراحمد  با اعلام زیر آب رفتن این سد ۱۷ روستا و یک قبرستان تاریخی ۵ هزار ساله (۱۴۰۱).
شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایرانمهندس رامین شیروی
آبان پژوهمجید فاطمی،سیامک عمرانی،محمد علی کریمی،پيمان فرقاني،حسن رخشاني زاده، صفدر گلشن
آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک 
آزمایشگاه مکانیک خاک استان چارمحال بختیاری هوشنگ انصاری مدیر اجرایی شرکت 
اشتوکی ابوالفضل مهین راد، خیراله بینازاده، نیلوفر بینازاده
بافت بهستان علیرضا کلانتری
بن پژوه مهرداد سیاری نژاد
پارس آب تدبیر فریدون قبادی , رضا خبیر , محمدحسین نیک بخت کاخکی
پژوهشکده باستانشناسی سازمان میراث فرهنگی  
جهاد توسعه منابع آب خسرو ارتقائی، کامران صدیقی، علی شرقی
خاک آزمانآقای شهریار دبیری
خاک و سنگ حاج حیدری
دانشگاه تربیت مدرس  
دانشگاه شیراز  
سابیرسجاد برشنده ، محمد زمان حیدری، علی قاسمی، سعید حرفت،داریوش محمودی
ساحل نقشه گسترمحمد خلیقی 
سازمان پژوه  
شهران سازه علی اکبر زحمتکش، عبدالمجید شهیدی، مسعود شهیدی، سعید سنایی
صحرا کاو عباس صمدیان , مهشید ابطحی نجف آبادی , امیر فریان نژادهاشمی , پرشین موسوی
لرزه نگار پارسیان  
مهاب قدسمحمدرضا نوری , ناصر ترکش دوز , یعقوب دارابی بروجنی
نصر سپهر حسن پورسینا، جلال سبحانی، غلامرضا سفیدگر، عباس سخنگو، حسین نوری حسین آبادی

چهره‌های دولتی و حکومتی دخیل در پروژه

روئسای سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشورمحمد ستاری‌فر، حمیدرضا برادران شرکا
رئیس سازمان حفاظت محیط زیستمعصومه ابتکار، محمدجواد محمدی‌زاده
وزیر نیرو            حبیب‌الله بیطرف، مجید نامجو
رئیس دفتر امور مناطق محروم کشورجلیل بشارتی
معاون آب و آبفامحمد جوانبخت
  

ابعاد غیرکارشناسی مطرح شده توسط فعالان محیط زیستی

  • نداشتن پیوست اجتماعی  و عدم تعيين تكليف وضعيت ساكنان محدوده سد
  • عدم  دريافت مجوزهاي زيست محيطي
  • ۸۰۰ خانوار و حدود  ۹ هزار نفر  در ۲ استان چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد آواره خواهند شد 
  • بيش از ۲۰ روستا در استان هاي كهگيلويه و بويراحمد و چهارمحال و بختياري به طور كامل زير آب خواهد رفت.
  • آبشار آتشگاه به عنوان طولانی‌ترین آبشار خاورمیانه در دریاچه سد غرق خواهد شد و بدین ترتیب دسترسی به این آبشار به مساحت ۲ کیلومتر از دست می‌رود.
  • با کاهش دبی آب ورودی به خلیج‌فارس، آب شور وارد بهمنشیر شده و باعث خشکیدگی صدها هزار نخلستان منطقه می‌شود.
  • تحت عنوان سد خرسان ۳ است که هیچ یک از الزامات جهانی انتقال آب در مورد آن رعایت نشده است.
  • این حوضه با کمبود ۱۲ میلیارد و ۷۶۱ میلیون مترمکعب آورد آب مواجه شده است.
  • گورستان چهار هزار و ۵۰۰ ساله زیر آب می رود 
  • سد و نیروگاه خرسان ۳ را جزء پر ریسک ترین صنایع دنیا عنوان نمود و افزود با توجه به اینکه حفظ سلامت روحی و جسمی نیروی کار به عنوان مهمترین رکن اساسی توسعه پایدار به شمار می آید.
  • احداث سد خرسان، انتقال و یا توقف حتی یک سوم منابع آبی رود خرسان را به معنای مرگ حتمی رود کارون و تسریع در روند بیابانی شدن استان خوزستان  را سبب می شود. 

قالیباف و بازیگران جدید

پس از بازدیدهای قالیباف از محدوده سد خرسان به طور مشخص می توان از حضور بازیگری جدید در موضوع سد خرسان یاد کرد که به نحوی تیم عملیاتی قالیباف در قرار گاه خاتم بوده‌اند:
– شرکت تلاش گران اقتصاد پایدار، هلدینگ پیچیده ای مشتمل بر ۱۱۶ شرکت عمرانی است که با شعار مدیریت جهادی، یک سیکل اقتصادی بسته از گردش مالی برای این پروژه به وجود می آورد.
– ارتباط این مجموعه با “بانک توسعه اسلامی”، رابطه این مجموعه با “رئیس مجموعه مهاب”، “آستان قدس”،  فعالیت  آنها در زمینه پروژه های عمرانی برون مرزی در کشورهایی که سپاه قدس در آنها عملیات داشته است و مهمتر از همه “تاسیس یک مجموعه جدید برای ثبت، تعریف و اجرای پروژه های نفتی در این منطقه” و فعال سازی سریع حدود ده پروژه نفتی در منطقه لردگان، با نام سامانه ساتع در سال ۱۳۹۹ از جمله مواردی است که می تواند نکات زیادی در حوزه فساد اقتصادی توضیح دهد. 

سد کارون ۳

جولان فرهادی بابادی

  • در ابتدا مقرر گردیده بود عملیات ساختمانی سد و نیروگاه کارون ۳ به‌وسیله کنسرسیوم خارجی که پیمانکاران با سابقه‌ای در آن حضور داشتند ، انجام گیرد و منابع مالی آن از طریق فاینانس خارجی تأمین شود . اما در ماه‌های آخر این مذاکرات فنی و مالی مقرر گردید این کار با اتکا به منابع مالی کشور به متخصصان داخلی سپرده شود
  • سد کارون ۳ یکی از بزرگ‌ترین سدهای ایران است که بر روی رودخانه کارون در شهرستان ایذه شهر دهدز در جنوب غربی ایران احداث شده‌است.
  • محل این سد بر روی سازند آسماری متعلق به دوره اولیگوسن واقع شده است. در محل محور، سازند مذکور از لایه‏های آهکی، آهک مارنی و در برخی قسمت‌ها، میان لایه‌های مارنی تشکیل گردیده است. سازند پابده با محتوی سنگ های مارنی در بالادست ساختگاه سد رخنمون دارد که به لحاظ آب بندی مفید است.
  • نیروگاه این سد در سال ۱۳۹۵ با تولید سالیانه ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت انرژی یکی از بزرگترین نیروگاه‌های برق‌آبی کشور بود.  
  • ساختگاه سد کارون ۳، در۱۵ کیلومتری شهرستان دزپارت در فاصله ۶۱۰ کیلومتری مصب رودخانه کارون در شرق استان خوزستاناست.
  • این طرح در حدود ۱۲۰ کیلومتری بالادست سد شهید عباسپور یا کارون ۱قرار دارد. فاصله هوایی طرح کارون ۳ از اهواز، تقریباً ۱۴۰کیلومتر و فاصله زمینی آن ۲۱۰ کیلومتر است.
  • این سد در فاصله ۶۱۰ کیلومتری مصب رودخانه کارون در شمال شرقی استان خوزستان است.
  • از جمله پروژه‌های مهمی که در حین ساخت سد کارون ۳ اجرا شد احداث جاده جایگزین محور شهرکرد-اهواز بود.
  • پل بزرگ کارون۳ با دهانه ۲۶۴ متر دارای طویل‌ترین دهانه پل در ایران است که توسط ماشین‌سازی اراک ساخته شده‌است.
  • در طول این دوران نیروهای شاغل در کارگاه کارون ۳ در زمان اوج فعالیت‌ها نزدیک به ۷ هزار نفر بوده‌اند.
  • فرصت‌های اشتغال به وجود آمده در طرح کارون ۳ (اشتغال مستقیم و غیرمستقیم) بالغ بر ۲۲ هزار نفر بوده‌است. 
  • در کنار سد کارون ۳، نیروگاه کارون ۳– یک نیروگاه زیرزمینی- با گنجایش ۲۲۸۰ مگاوات و تولید سالیانه ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت، برق مورد نیاز ایران را در زمان اوج مصرف تأمین می‌نماید.
  • منابع قرضه طرح کارون ۳ شامل بخشی از مصالح حاصله از حفاری‌های تکیه‌گاه‌ها وپی سد، حوضچه آرامش، حفاری از معادن A وB در دهزیر، معادن تنگ قاف، رکعت، باجول وشالو در فاصله ۷ تا ۱۵ کیلومتری حاشیه رودخانه کارون در بالادست سد بوده‌است.

ویژگی های سد کارون ۳

  • ارتفاع بدنه سد ۲۰۵ متر و حجم مخزن سد ۳ میلیارد متر مکعب است.
  •  از زمان آبگیری سد کارون ۳ تاکنون بیش از ۸ سیلاب با دبی آب بیش از ۲۰۰۰ مترمکعب بر ثانیه توسط این سد مهار شده‌است که از آن جمله می‌توان به دو سیلاب ۶۵۰۰ و یک سیلاب ۴۳۰۰ مترمکعب بر ثانیه اشاره کرد.
  • این نیروگاه از آغاز بهره برداری تا پایان سال ۱۳۸۶ توانسته ۱۱۳۸۲ میلیون کیلووات ساعت انرژی برق تولید کند.
  •  در کارگاه کارون ۳ از ابزار دقیق متنوعی جهت رفتارنگاری سازه‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته‌است. برخی از این ابزار دقیق در زمان اجرا، نصب و مورد بهره‌برداری قرار گرفتند.
  •  از این جمله ترموکوپل، ترمومتر، درزسنج و شیب‌سنج‌های بدنه سد و همچنین اکستنسومتر، نیروسنج و پین‌های همگرائی در مجموعه نیروگاه است.
  • ابزار دقیق بدنه سد شامل شیب‌سنج، پاندول، ترمومتر، درزه‌سنج، پیزومترهای الکتریکی و کاساگرانده، فشار برخاستی و اکستنسومترها است که از شرکت سوئیسی «هوگنبرگر» خریداری شده‌است. در حال حاضر تمامی ابزار دقیق نصب شده در بدنه سد، رفتار بدنه و تکیه‌گاه‌ها و پرده آب‌بند را به‌خوبی مانیتور می‌کند.
  • بیشترین حجم بتن‌ریزی در بدنه سدهای دوقوسی کشور؛ 
  • بیشترین حجم حفاری و تزریق در ایران وسومین در جهان؛ 
  • دارای بزرگترین مغار نیروگاه در کشور و از جمله ده مغار بزرگ نیروگاهی جهان؛ 
  • بزرگترین حوضچه استغراق در کشور؛ 
  • احداث بزرگترین پل فلزی زیر قوسی، و بزرگ‌ترین پل کابلی کشور (در زمان افتتاح)

احجام کلی

جاده های دسترسی:                 حدود ۳۳ کیلومتر

تونلهای زیرزمینی:                        حدود ۲۲ کیلومتر

کل حفاری و سنگ برداری :         ۱۵ میلیون متر مکعب

حفاری زیرزمینی :                  ۹/۱ میلیون متر مکعب

کل بتن ریزی:                         ۷/۲ میلیون متر مکعب

گمانه های تزریق و تحکیم:       بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر

گمانه‌های تزریق پرده آب بند:       حدود ۵۰۰ هزار متر

طول پیچ سنگ (انکر):                  ۱۳۳۰ کیلومتر

۱۶ شافت عمودی با مجموع طول :    ۱۳۶۰ متر

مخزن سد 

حجم مخزن در حداکثر تراز بهره برداری (تراز ۸۴۵) : حدود ۳ میلیارد متر مکعب

حجم مخزن در حداقل تراز بهره برداری (تراز ۸۰۰):            حدود ۲۵/۱ میلیارد متر مکعب

حجم مفید مخزن :          حدود ۷۵/۱ میلیارد متر مکعب

تراز آب مخزن هنگام وقوع سیل حداکثر(PMF):   ۵/۸۵۱ متر از سطح دریا

مساحت دریاچه در حداکثر تراز بهره برداری:           حدود ۴۸ کیلومتر مربع

طول دریاچه در حداکثر تراز بهره برداری:                          حدود ۶۰ کیلومتری

سیستم استهلاک انرژی (حوضچه آرامش)

تراز کف :                         ۶۵۷ متر از سطح دریا 

حجم بتن ریزی:               حدود ۳۵۰۰۰۰ متر مکعب

طول حوضچه :                  ۴۰۰ متر

عمق آب در حالت عادی:                ۱۵ متر

عمق آب در حالت سیلاب:              ۵۳ متر

پیچ سنگ (انکر) های ۵/۶۳ میلی متری : حدود ۵۶۰۰۰ متر

پیچ سنگ (انکر)های ۳۶ میلی متری :  حدود ۵۰۰۰۰ متر

طول بلندترین پیچ سنگ استفاده شده:     ۳۶ متر

سرریزهای پیش بینی شده در طرح کارون ۳ عبارتند از :

سرریز اصلی (سرویس)

نوع:                                تند آب دریچه‌دار

تعداد دریچه:                     ۲ دریچه قطاعی

موقعیت :                          تکیه گاه راست

طول آبگذر اوجی شکل:                 ۲ دهانه ۱۵ متری

ظرفیت تخلیه:          حدود ۸۷۰۰ متر مکعب در ثانیه

سرریز اضطراری (روزنه ای)

نوع:                      روزنه ای

تعداد:                     ۲

موقعیت :                در حدود نیمه ارتفاع سد

تعداد دریچه :            ۲ دریچه قطاعی

نوع پوشش:             فلزی

ظرفیت تخلیه :                   حدود ۲۹۰۰ متر مکعب

سرریز کمکی

نوع :                                سرریز آزاد

موقعیت :                          در محل تاج سد

طول آبگذر:                        ۵۴ متر

طول آبگذر اوجی شکل:      ۳ دهانه مجموعاً  ۵۴ متر

ظرفیت تخلیه :           حدود ۱۵۴۰ متر مکعب در ثانیه

تخلیه کننده جبرانی 

تعداد:                               ۲

طول تقریبی:                    ۳۲ متر

قطر:                                ۲۰/۲ متر

نوع پوشش :                     فلزی

نوع دریچه و شیرها:            دریچه راس، دریچه اضطراری، شیر با مخروط ثابت

ظرفیت تخلیه :                 ۲۵۰ متر مکعب در ثانیه

 حداکثر ظرفیت مجموع سرریزها : حدود ۱۳۳۰۰ متر مکعب در ثانیه

ترانسفورماتور اصلی

تعداد:  ۲۷ دستگاه 

(۲۴ دستگاه تکفاز + ۳ دستگاه ذخیره)

قدرت نامی :           ۱۰۰ مگا ولت آمپر (تکفاز)

ولتاژ نامی:              ۱۰۰ مگا آمپر (تکفاز)

ولتاژ نامی اولیه :                ۷۵/۱۵ کیلو ولت

ولتاژ نامی ثانویه:                ۲۳ کیلو ولت

سیستم خنک کننده :          روغن خنک شده با آب

اهداف

  • هدف از احداث سد و نیروگاه کارون ۳، تامین بخشی از برق مورد نیاز کشور و نیز کنترل سیلابهای مخرب است. نیروگاه کارون ۳، برق مورد نیاز کشور را در زمان اوج مصرف تامین می نماید. با بهره برداری از این نیروگاه با ظرفیت ۲۰۰۰ مگاوات و تولید متوسط انرژی سالانه ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت، بخش مهمی از کمبود انرژی مورد نیاز کشور رفع خواهد شد.
  • کنترل سیلاب‌های فصلی رودخانه کارون. 
  • بالا بردن قدرت تنظیم آب برای مصارف شرب و کشاورزی. 

تایم لاین پروژه

  • آغاز تاریخچه و سوابق طرحمطالعات بهره برداری از پتانسیل برق‌آبی حوضه رودخانه کارون در سالهای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ بوده است. در آن زمان، شرکت مهندسی بین المللی هارزا همراه با شرکت فرمان‌فرمائیان پتانسیل عظیم برق‌آبی این منطقه را شناسایی کرد.
  • در سال ۱۳۵۷، شرکت مهندسی عمران منابع ارضی و آب و شرکت بین‌المللی ایکرز به منظور مطالعات توجیهی پروژه کارون۳ تعیین شدند.
  • ۱۳۷۲ تونل اول انحراف آب کلنگ زنی شد و در سال ۱۳۷۶ به بهره برداری رسید 
  • در سال ۱۳۶۸، ادامه مطالعات فاز دوم طرح عمرانی کارون۳ به یک شرکت ایرانی ـ کانادایی(شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس – ایکرز) واگذار شد و این کار تا اوایل تیر ماه ۱۳۷۴ پایان یافت.
  • از اوایل تیر ماه ۱۳۷۴ نیز فاز سوم (عملیات اجرایی) طرح با مشارکت شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس و شرکت بین المللی ایکرز آغاز شد.
  • ابتدا قرارداد تونل انحراف اول وسپس کل عملیات ساختمانی  به شرکت ساختمانی سابیر(به ترتیب در خرداد سال ۷۲ و تیرماه سال ۷۳ ) واگذار گردید
  • در حریم کارگاه و دریاچه کارون ۳، تعداد ۶۳ پارچه آبادی کوچک و بزرگ واقع شده که ۳۹ روستا عرصه و اعیان خود را از دست داده و مابقی بخشی از اراضی خود را  در سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ از دست دادند. 
  • عملیات اجرایی این طرح در سال ۱۳۷۳ آغاز و در سال ۱۳۸۳ به پایان رسیده‌است.
  • عملیات مربوط به ساخت و نصب نیروگاه کارون ۳ در سال ۱۳۷۴ به شرکت فراب واگذار شد.
  •  ۱۳۷۴ ساختمان اصلی سد ساخته شد. 
  • سال ۱۳۷۷ تجهیزات نیروگاه نصب شد. 
  • پس از پنج سال فعالیت در قسمت های حفاری های زیرزمینی ، خاکریزی ، خاکبرداری ، برش کوه و آماده سازی کارگاه و ساختگاه سد ، عملیات بتن ریزی بدنه سد کارون سه در سال ۱۳۷۸  با حضور مهندس حبیب ا… بیطرف وزیر نیرو آغاز شد.
  • طرح در زمان بتون ریزی ۴۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است و قرار بود  اولین واحد نیروگاه آن در سال ۱۳۸۰ وارد مدار شود. 
  • با افزایش حجم کارهای سد در تیر ماه ۱۳۸۰ بخشی از این فعالیت ها به شرکت های بلندپایه و تابلیه واگذار گردید.
  • ساخت پل‌های فولادی بزرگ در اوایل مهرماه ۱۳۸۰ آغاز گردید.
  • زمان آبگیری سد کارون ۳ در سال ۱۳۸۳ در هنگام آبگیری سد، این جاده ارتباطی و پل قدیمی «گدار شهپیر»، روستائیان و عشایر بختیاری ساکن روستاهای سادات حسینی در شمال شرقی ایذه به زیر آب می‌رفت. جهت برقراری ارتباط دوباره، ۷ کیلومتر جاده، سه رشته تونل و دو دهنه پل بر روی دریاچه سد با طول عرشه ۳۳۶ و ۲۱۴ متر ساخته شد. 
  • شهر ایذه در شروع آبگیری سد در بن بست قرار گرفت. تنها راه ارتباطی این روستاها به شهر به طور کامل قطع شد و دریاچه پشت سد کارون ۳ این روستاها را در آغوش گرفت به طوری که تنها راه ارتباطی یک وسیله به نام دوبه (یدک کش) است.
  • در اسفند ماه سال ۸۳ دو واحد از واحدهای هشت‌گانه کارون ۳ با حضر وزیر نیرو راه اندازی گردید و از آن پس به فاصله بطور متوسط ۳ ماه یکی از واحدهای دیگر راه اندازی شدند.
  • بهره برداری از سد در سال ۱۳۸۴ آغاز شد. 
  • در تاریخ ۹ مرداد  بر اثر ۱۳۹۲ بی‌توجهی شرکت توسعه  منابع آب و نیروی ایران بر انجام تعهدات قانونی در خصوص ترمیم راه‌های روستایی مستغرق در دریاچه سد کارون ۳، یک مینی بوس و سرنشینانش شامل  ۱۲ زن و کودک از روستائیان یختیاری دهدز و ایذه در آب غرق شدند. 
  • جام جم در سال ۱۳۹۳ نوشت با گذشت ۱۰ سال از احداث سد «کارون ۳» ساکنان روستاهای اطراف این سد هنوز نتوانسته اند زمین های کشاورزی خود را پس بگیرند و همچنان در حسرت استفاده از دو نعمت آب و برق روزگار خود را سپری می کنند.
  • خردادماه ۱۳۹۴ نشریه سد و نیروگاه برق آبی ایران نوشت منطقه طرح كارون3 كه از لحاظ زلزله خيزي جزء مناطق با خطر زلزله خيلي زياد است. 
  • در سال ۱۳۹۶ نشریه پژوهش و برنامه ریزی روستا طی مقاله ای که بررسی تاثیرات زیست محیطی سدهای مخزنی بر نواحی روستایی پیرامونی  اعلام کرد نتایج تحقیقات  نشان می دهد که سد کارون سه در روند نامساعدتر وضعیت متغیرهای زیست محیطی روستاهای پیرامون بالادست و پایین دست موثر بوده است.
  • در سال ۱۳۹۷ تحقیق دیگری در نشریه جغرافیا و توسعه  نشان می دهد سد بر متغیرهایی ازجمله توسعه امکانات رفاهی –خدماتی، تغییرات جمعیت، وابستگی مکانی، ساختار مسکن و ساختار اجتماعی-فرهنگی سکونتگاه های روستایی تاثیر زیادی دارد. روند این تاثیرات نیز چه در قبل از ایجاد سد و چه بعد از ایجاد به ناپایداری اجتماعی منجر شده است. به گونه ای که درروند شاخص هایی مانند عدم توسعه امکانات و همچنین تسریع مهاجرت های روستایی نقش مهمی داشته است. علاوه بر این، بین گروه های روستایی تعریف شده درنتیجه تاثیرگذاری سد، تفاوت معناداری ازنظر هر یک از متغیرهای اجتماعی وجود دارد.
  • در  کنفرانس بین المللی امنیت، پیشرفت و توسعه پایدار مناطق مرزی، سرزمینی و کلانشهرها، راهکارها و چالش ها با محوریت پدافند غیر عامل و مدیریت بحران در سال  ۱۳۹۷ مقاله ای با عنوان بررسی تاثیرات زیست محیطی سد چند منظوره کارون ۳ منتشر شد که در آن اذعان  شد اجرای این پروژه دارای اثرات محیط زیستی مخربی است که می بایست به آنها توجه شود. 
  • کارکنان ترابری دریاچه سد کارون ۳ در بخش دهدز شهرستان ایذه به دلیل آنچه پرداخت نشدن مطالبات خود فروردین ۱۳۹۸ دست از کار کشیدند
  • صادق فیضی معاون بهره برداری سد و نیروگاه کارون ۳ مرداد ماه ۱۳۹۹ گفت: پست برق استراتژیک در نیروگاه سد کارون فعال شد  و با ۷ خط ارتباطی شبکه ۴۰۰ کیلوات را پوشش می‌دهد که تقریبا پخش بار جنوب غرب و مرکز کشور را برعهده دارد.
  • دی ماه ۱۳۹۹ تجهیزات ابزار دقیق واحد شماره ۱ و ۲ نیروگاه سد کارون ۳ با موفقیت تعمیر و کالیبره شد. 
  • عبداله ایزدپناه نماینده مردم ایذه و باغملک در مجلس شورای اسلامی  فروردین ۱۴۰۰ گفت: سد کارون ۳ جز آوارگی و بیکاری، دستاوردی برای ایذه نداشته است.
  • تنگه قاسمی در دل کوه‌های صخره‌ای منگشت، پشت دریاچه سد کارون ۳ خوزستان که تنها راه دسترسی گردشگران به آن منطقه قایق بود، مهر ۱۴۰۰  در پی کاهش تراز آب دریاچه سد خشک شده و گردشگران به راحتی در میان صخره‌ها قدم می‌زنند.
  • در آبان ۱۴۰۰  با خشکیدگی رودخانه کارون به دلیل کمبود بارندگی و ادامه انتقال آب از سرشاخه‌های این رودخانه به استان‌های مرکزی، آب دریاچه سد کارون۳ به شدت کاهش یافته و تعدادی از روستاها بعد از ۱۷ سال از زیر آب دریاچه سد بیرون آمدند که روستای باجول یکی از آنهاست. قبرستان‌های این روستاها بخصوص در جوار امامزاده شهپیر که احترام خاصی بین اهالی دارد نیز مدتی است پدیدار شده‌اند. 
  • مدیرعامل شرکت مدیریت تولید و بهره‌برداری سد و نیروگاه کارون سه در سال ۱۴۰۱ از پایان موفقیت آمیز تعمیرات سالیانه واحدهای شماره ۱ و ۲ این نیروگاه و اتصال آن به شبکه سراسری خبر داد.
  • یکی از مدیران سابق سد و نیروگاه کارون ۳ خرداد ۱۴۰۱ گفت  به جرات میتوان گفت در زمان احداث سد و نیروگاه کارون ۳ به‌هیچ ‌وجه شرایط مناطق پایین‌دست رود کارون مورد ارزیابی قرار نگرفته بود او این ظهارات را در ارتباط با فشار یکباره آب در جریان رود و سرانجام محاصره آبی روستاییان و مرگ و میرهای دام‌هایی گفت  با برنامه ریزی های مرکز محور دریچه سد مرتبط است. 
  • تیر ۱۴۰۰ فرماندار ایذه از تایید طرح انتقال انتقال آب با تانکر از دریاچه سد کارون ۳ به دهدز خبر داد.
  • ۱۷ مرداد ۱۴۰۱مدیر روابط عمومی اورژانس پیش بیمارستانی و مدیریت حوادث دانشگاه علوم پزشکی اهواز از مفقود شدن یک تن در حادثه واژگونی قایق در دریاچه سد کارون ۳ خبر داد.

 

شرکت ها و گروه‌های درگیر

  • کارفرما: شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران.
  • مشاور: شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس و ایگرز کانادا.
  • پيمانکار: شرکت سابير:  تاریخ اتمام: ۱۳۸۶ مبلغ پیمان: ۲۹۲۰ میلیارد ریال.
  • آرتنوس آریا در حوزه تجهیزات حریق.
  • در بخش سیویل این پروژه شرکت پیمانکاری بین‌المللی استراتوس عهده‌دار اجرای راه جایگزین ، تونل‌ها، ابنیه فنی و احداث پایه‌ها و عرشه پل‌های بزرگ واقع در مسیر گردید.
  • قرارداد احداث و نصب دو دستگاه پل قوسی بزرگ فولادی در مسیر راه جایگزین نیز با یكی از بزرگ‌ترین كارخانه‌های تولیدات سازه‌های فولادی كشور (شرکت ماشین‌سازی اراک) منعقد گردید.
  • شركت واگنربیرو از كشور اتریش نیز از طرف ماشین‌سازی اراک به عنوان مشاور و ناظر همکار انتخاب شده بود كه همكاری این شركت در مراحل حساس و كلیدی پایانی پروژه متوقف شد.
  • شرکت های بلندپایه ساخت پل (از شرکتهای نزدیک به قالیباف)
  • شرکت  تابلیه به مدیریت امیرمحمد امیرابراهیمی در سد های مسجد سلیمان، کارون سه، سیاه بیشه،  و سیمره سد شهریار ، تونل انتقال آب خام اصفهان، تونل سوم کوهرنگ فعال بوده است. 

انتقادات محیط زیستی

  • در طی دوران احداث سد و نیروگاه کارون ۳، پیامدهای احداث سد و تشکیل دریاچه آن مورد توجه بوده‌است.
  • بهره برداری از کارون سه به دستور حبیب‌الله بیطرف و بدون مجوز های زیست محیطی انجام شده است.

نکات جالب توجه  

  • طرحی تحت عنوان مطالعات اجتماعی، اقتصادی و طبیعی حوضه بالادست سد کارون ۳ در  سال بعد توسط سازمان اجرایی طرح و توسط معاونت پژوهشی جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران اجرا شد که به موضوع آوراگی مردم در این منطقه پرداخته است.
  •  هدف از اجرای طرح مذکور بررسی ویژگی‌های اجتماعی، اقتصادی و طبیعی حوضه بالادست سد و شناسایی راه‌‌های کاهش یا جلوگیری از بروز مسایل اجتماعی ناشی از احداث سد و انتقال جمعیت ساکن در روستاهای منطقه بوده‌است. 
  • بر اساس این بررسی‌ها، اطلاعات جامع و دقیقی در هر حوزه جمع‌آوری و تنظیم شده و در بخش تلفیق، مجموعه‌ای از پیشنهادهای معطوف به اشتغال ارایه شده‌است.
  • شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران (آب و نیرو)  با سر زدن از تعهدات خود با قرار دادن یدک‌کش، اقدام به جابجایی مینی بوس‌های حامل مسافر می‌نماید که منجر به مرگ دلخراش ۱۲ نفر شد. 

سد معشوره

جولان فرهادی بابادی

  • سد معشوره یا سد گاشمار یک سد بتونی دوقوسی در دست احداث است که در استان لرستان، شهرستان نورآباد دلفان قرار دارد. این سد قرار بوده از محل اعتبارات استانی تامین شود و  به همین دلیل در شورای عالی آب به استناد  نا همخوانی با مجوزه ماده  ۲۱۵ رد شد. 
  • این سد در دور سوم سفر هیئت دولت دهم دولت محمود احمدی‌نژاد کلنگ زنی شده که در دولت یازدهم به علت نداشتن مجوز ماده ۲۱۵ و نیز نداشتن توجیه اقتصادی متوقف شد.
  • با ساخت سد معشوره، آب “گاوشمار” به دشت کوهدشت جاری شود.
  • ساخت این سد مناقشه‌های زیادی را بین استان خوزستان و استان لرستان به وجود آورد. 
  • مذاکرات برای تامین بودجه سد ۱۸ سال طول کشیده و رئیسی نیز در سفر سال ۱۴۰۰ به لرستان گفت در سالهای آتی به نحوی بودجه این سد و نیروگاه را تامین خواهد کرد. 
  • یکی از این سرشاخه‌ها سیمره بوده که تقریباً هفت استان کشور در آن سهم دارند و دیگری کشکان بوده که ۱۰۰ درصد مساحت آن در لرستان قرار دارد.
  • مدیر پروژه  سد و نیروگاه  اعلام کرده شرکت  توسعه منابع آب و نیرو قرارداد  کارفرمای طرح است  و میزان قرارداد اولیه آن با سپاه  ۶۰میلیارد تومان؛ برای ایجاد زیرساخت‌های اولیه، راه‌های دسترسی، تونل انحراف بوده است.
  • طبق آخرین اطلاعاتی که استاندار لرستان در سال ۱۳۹۶ داد این سد دیگر برقآبی نیست. رغم های تخصیصی آن نیز چندین بار تغییر کرده است. 
  • استاندار لرستان در دولت سیزدهم گفت  ۸ سال بعد از  کلنک زنی سد پیشرفت آن  کمتر از ۱۰ درصد است. 

ویژگی های سد

  • موقعیت توپوگرافی این سد برابر ۴۷ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی، ۳۳ درجه و ۴۸ دقیقه عرض شمالی است.
  • این سد قرار است که به صورت بتنی دو قوسی بر روی رودخانه کشکان در ۴۰ کیلومتری جنوب شهر نورآباد و در ۴۵ کیلومتری شمال شهر کوهدشت احداث شود. 
  • خبرگزاری مهر در سال ۱۳۹۲ نوشت برجسته ترین مشخصه ساختاری طاقدیس منگنی کوه است. در محدوده ساختگاه لایه ها دارای شیب به سمت شمال خاور بوده و شامل سازندهای کشکان، تاربور، امیران و گروپی است.
  • این سد قرار است که به صورت بتنی دو قوسی بر روی رودخانه کشکان در ۴۰ کیلومتری جنوب شهر نورآباد و در ۴۵ کیلومتری شمال شهر کوهدشت احداث شود
  • این سد به ارتفاع ۱۱۴ متر از پی و با طول تاج ۳۵۰ متر در لرستان احداث خواهد شد.
  • تراز تاج سد یک هزار و ۳۸۴ متر از سطح دریا و تراز نرمال آب مخزن یک هزار و ۳۷۶ متر از سطح دریا است.
  • ·        حجم ذخیره آب این سد ۱٫۶ میلیارد مترمکعب است و  بنا به توجیهاتی که مسئولان محلی داشتند، 
  • بنابر تخمین های برنامه ریزی مقامات در زمان تصویب پروژه احداث سد معشوره اعتباری بیش از هزار میلیارد تومان نیاز داشت. 
  • الهیار ملکشاهی نماینده مردم کوهدشت  اما در  اطلاعی دیگر گفت دل بستن به طرح سد معشوره بیهوده است چرا که عملی شدن این طرح نیاز به هزینه ای بالغ بر یکهزار و ۵۰۰ میلیارد تومان دارد.
  • بنا بر خبری  خبرگزاری مهر در زمان کلنگ زنی آن را منتشر کرده بود، اینکه این پروژه بدون هیچ گونه قرارداد و حتی گرفتن طرح مطالعاتی  آغاز شد. ( نقل قول از سایت هفته نامه  سیمره)
  • مطالعه سد معشوره به ۲۰ سال پیش و به نوعی حتی به اوایل انقلاب برمی گردد و برای این طرح تاکنون ۶۰ میلیارد تومان هزینه شده است.
  • لرستان با بیش از ۱۳۰ رودخانه دائمی و فصلی با طول حدود ۹۰۰۰ کیلومتر در دو حوضه کارون و کرخه معادل ۱۲ درصد از آب‌های جاری کشور را در اختیار دارد

اهداف سد

  • هدف از احداث این سد،کنترل سیلاب‌ها و مدیریت سیلاب‌های رودخانه کشکان، اشتغال زایی، توسعه گردشگری و تأمین آب مورد نیاز ۳۶ هزار هکتار از اراضی پایین دست است
  • بنابر اعلام مقامات محلی پیگیر پروژه در صورت بهره برداری خواهد توانست ۱۲ هزار شغل ایجاد کند.
  • مدیر عامل آب منطقه‌ای لرستان در سال مهر  ۱۳۸۸ تاکید کرد با احداث سد معشوره 36 هزار هكتار از اراضی دیم شهرستان كوهدشت لرستان به آبی تبدیل می‌شوند.
  • برای اجرای طرح مجوز تخصیص میزان ۲۷۱ میلیون متر مکعب آب از رودخانه کشکان ابلاغ شده که از میزان آب علاوه بر بخش کشاورزی، ۱۷ میلیون مترمکعب برای مصارف شرب و ۶ میلیون متر مکعب برای مصارف صنعتی در نظر گرفته شده است.
  • در آبان ۱۳۹۶ اعلام شد در حال حاضر با اهداف جدید حدود ۵۰ میلیون مترمکعب تخصیص آب در قالب این سد در نظر گرفته شده که از این میزان ۲۷ میلیون مترمکعب برای کشاورزی، ۱۵ میلیون مترمکعب برای شرب و مابقی آن نیز برای صنعت است.
  • در خبری که در سال ۱۳۹۶ از سوی مدیر پروژه مطرح شده بود بدون اشاره به تخصیص ۲۷۱ میلیون متر مکعب آب از رودخانه کشکان گفته شد: قبلاً تخصیص تا ۱۳۵ میلیون مترمکعب آب برای سد پذیرفته‌شده است. 
  •   ۲۳ خرداد ۱۳۹۶ استاندار لرستان گفت: ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب برای مصارف شرب و کشاورزی به سد معشوره تخصیص داده شده است.
  • در ابتدا قرار براین بود این سد به منظور تامین انرژی برق آبی به میزان ۲۰۰ گیگاوات احداث  شود. اما در ۲۳ خرداد ۱۳۹۶ استاندار لرستان گفت: اجرایی شدن این سد به همان کیفیت سابق نیست بلکه برقابی آن حذف شده و صرفاً شرب و کشاورزی است. (باشگاه خبرنگاران)

گزارش مهاب از اهم اقدامات انجام شده: 

– تعيين محدوده مطالعات محيط فيزيكي شيميايي و بيولوژيكي؛ 
– برسي وضعيت موجود فيزيكي-شيميايي، بيولوژيكي و اجتماعي-اقتصادي-فرهنگي؛ 
– پايش رودخانه‌هاي پذيرنده زهاب‌هاي كشاورزي در دوره يكساله جهت تدقيق وضع موجود و پيش‌بيني شرايط آتي؛ 
– بررسي و تحليل نتايج آزمايشات كيفي؛ 
– مدلسازي كيفي جهت تعيين خودپالايي رودخانه‌هاي پذيرنده؛ 
– پيش‌بيني و ارزيابي اثرات زيست‌محيطي طرح در دوره ساختماني و بهره‌برداري؛
– ارائه برنامه‌هاي كاهش آثار، مديريت و پايش زيست‌محيطي طرح براي مراحل اجرا و بهره‌برداري 


مهمترین استدلال شرکت مهاب در دفاع از پروژه: 

به دليل نزديكي آلاينده‌هاي نقطه‌اي (شهري) و غيرنقطه‌اي (كشاورزي) به منابع آبي اين منطقه، بررسي كيفيت رودخانه‌هاي مهم نيز نشان از كيفيت آب نامطلوب داشته و آلودگي‌هاي ميكروبي، آلي و فلزات سنگين و در مواردي آلودگي‌هاي مربوط به مواد مغذي (خصوصاً آمونيوم) مشاهده مي‌شود. در مجموع با توجه به نياز آبي براي توسعه كشاورزي و تبديل كشت ديم به كشت آبي و نيز شرايط اقليمي مناسب منطقه و پتانسيل خاك مطلوب آن، آبرساني به ميزان حدود 250 ميليون متر مكعب به اين اراضي از طريق احداث حدود 30 كيلومتر سامانه انتقال آب از محل سد تنگ معشوره تا ورودي دشت كوهدشت و نيز شبكه آبياري-زهكشي دشت‌هاي كوهدشت، رومشكان و طرهان، صورت مي‌گيرد.

تایم لاین پروژه

  • دنیای اقتصاد در خردادماه ۱۳۹۲ نوشت عملیات اجرایی سد معشوره به عنوان سدی با قابلیت ذخیره یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون مترمکعب با حضور رییس‌جمهوری در شهرستان دلفان آغاز شد( دنیای اقتصاد)
  • مسوولان‌ قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا  پس  از  کلنگ زنی توسط احمدی نژاد اعلام کردند عملیات اجرایی تجهیز کارگاه، احداث راه دسترسی و تونل انحراف آب سد معشوره از ۱۷ فروردین آغاز شده است. ( دنیای اقتصاد)
  • تلاش برای تامین اعتبار برای این پروژه در بودجه سال ۹۰ و در زمان «حبیب‌الله دهمرده» استاندار وقت لرستان آغاز شد.(خبرگزاری دانشجو)
  • الهیار ملکشاهی نماینده مردم کوهدشت در مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۲ گفت  با این روند کنونی تخصیص اعتبارات اندک کار سد معشوره ۳۰ سال طول خواهد کشید.(خبرگزاری مهر)
  • وزیر نیروی دولت یازدهم در سال ۹۲ به‌ بهانه نداشتن توجیه اقتصادی و نبود اخذ مجوز ماده ۲۱۵ ساخت این سد را در همان سال متوقف کرد (تسنیم)
  • چهار خرداد ۱۳۹۲ فرمادار وقت کوهدشت گفت طرح جایگزین سد معشور انتقال آب از پشت سد سیمره به دشت های تشنه کوهدشت، رومشکان، گراب و کونانی است که بسیار آسان تر و زودبازده تر است.(خبرگزاری مهر)
  • فروردین ۱۳۹۳ هوشنگ بازوند استاندار لرستان  با اشاره به آخرین خبرها از وضعیت سد معشوره گفت  شورای عالی آب باتغییر نظر وزیر نیرو  موافقت خود را با طرح سد معشوره اعلام کرد. ( سایت هفته نامه سیمره) 
  • در جلسه مجمع نمایندگان لرستان که خرداد ۱۳۹۳ در نهاد ریاست جمهوری برگزار شد، حسن روحانی بر اجرای عملیات سد معشوره تاکید و تصریح کرد که این پروژه باید حتما عملیاتی شود. (ایرنا)
  • رییس مجمع نمایندگان استان خوزستان در مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۳ اعلام کرد که این استان با احداث سد معشور به دلایل محیط زیستی و تبعات آن برای خوزستان مخالف است. (ایرنا)
  • نماینده ولی‌فقیه در استان لرستان مورخ  ۴ آذر ۱۳۹۵ گفت: سد معشوره پروژه‌ای حیاتی برای استان لرستان است که باید اجرایی شود. (تسنیم)
  • ۱۰ خرداد ۱۳۹۶ استاندار لرستان  دردیدار وزیر وقت نیرو درتهران از دستور چیت چیان برای از سر گیری  عملیات اجرایی سد معشوره (گاوشمار) خبر داد. (باشگاه خبرنگاران)
  • ۲۳ خرداد ۱۳۹۶ استاندار لرستان گفت: ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب برای مصارف شرب و کشاورزی به سد معشوره تخصیص داده شده است.بازوند گفت: البته اجرایی شدن این سد به همان کیفیت سابق نیست بلکه برقابی آن حذف شده و صرفاً شرب و کشاورزی است. (باشگاه خبرنگاران)
  • سردار عبداللهی در سفری به لرستان به تاریخ تیر ماه ۱۳۹۶ با اشاره به متوقف بودن ساخت سد معشوره کوهدشت نیز گفت: مسئولان علت توقف طرح را پیگیری کنند، از نظر مالی ۶ سال می‌گذرد و هنوز پولی برای این طرح نگذاشته اند و حالت کلاف سر درگم دارد.(باشگاه خبرنگاران جوان)
  • فرخ نیک‌روز مدیر پروژه سد معشوره نیز در آبان ۱۳۹۶ گفت: کار‌های زیرساخت اولیه، تجهیز کارگاه، ۲۳ کیلومتر راه دسترسی به محل سایت، شش کیلومتر نیز جاده جایگزین، حدود سه هزار متر زیربنای تجهیز کارگاه و حفاری تونل انحراف این سد عملیاتی شده است(باشگاه خبرنگاران جوان) 
  • استاندار لرستان تیرماه ۱۴۰۰ با اشاره به خشک‌ شدن چشمه‌های اصلی خرم‌آباد گفت: ۲۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان با تکمیل سد معشوره آبی می‌شود.  (تسنیم)
  • با روی کارآمدن دولت سیزدهم و استاندار جدید لرستان، پیگیری برای آغاز عملیات ساخت این سد حیاتی جزو مهم‌ترین برنامه‌های فرهاد زیویار قرار گرفت (تسنیم)
  • رئیسی در سفر ۱۹ آذر ماه ۱۴۰۰ به لرستان  با بیان اینکه همه بودجه سد معشوره ممکن است ظرف امسال و سال آینده مشخص نشود اما این کار وقتی انجام شد اعتبار آن در بودجه سنواتی گذاشته و به‌نحوی از انحاء تامین می‌شود(تسنیم)
  • احمد وحیدی‌ وزیر کشور نیز در سفر یک‌روزه خود در ۱۶ اسفندماه ۱۴۰۰ به لرستان، در این باره اظهار داشت: احداث سد معشوره در سفر رئیس‌جمهور به لرستان مورد تأکید و تصویب قرار گرفت که البته منابع مالی قابل‌توجهی برای این سد نیاز است. (تسنیم)
  • ویس‌کرمی  نماینده مجلس  تیرماه ۱۴۰۱ با اشاره به سد معشوره یا گاوشمار که یکی از مطالبات مردم است، افزود: مطالعه و اجرای سد معشوره باید با هم اجرا شود؛ در حال حاضر تجهیزات این سد افزایش داده شده و قرارگاه خاتم هم به‌عنوان پیمانکار انتخاب شده و برای امسال ۴۶۰ میلیارد تومان بودجه به این پروژه اختصاص یافته است. (ایسنا)

انتقادات محیط زیستی

رییس مجمع نمایندگان استان خوزستان در مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۳ گفت: در گزارشی که به رئیس جمهور ارائه کردیم مشکلاتی را که این سد برای رودخانه‌های کرخه‌، پلدختر، اندیمشک، شوش و دشت آزادگان ایجاد می‌کند را مستدل مطرح کرده‌ایم چرا که با احداث این سد و انتقال آب از سرشاخه‌های رود دز، این مناطق دچار کم‌آبی مضاعف می‌شوند. برخی از محور های این نامه به نقل از تابناک موارد زیر است: 

  • قطع جریان آب تنوع زیست محیطی رودخانه‌ها را به خطر می‌اندازند و از تخم‌ریزی و روند طبیعی زندگی آبزیان جلوگیری می‌کنند.
  • سد مانع حرکت رسوبات به پایین‌دست رودخانه‌ها می‌شوند و جلوگیری از حرکت رسوبات در رودخانه‌ها منجر به نابودی دشت‌های حاصلخیز در پایین‌دست رودها می‌شود. با توجه به این توضیحات احداث سد هیچ‌گونه توجیه زیست محیطی ندارد.
  • کشکان سرشاخه‌های مختلفی دارد، از آب‌های سطحی و بارش‌های خروشان شوراب، تل، میانکوه، چولهول، چمشک، افرینه و شعبه‌ای از کشکان در خرم‌آباد سرشاخه‌های کشکان محسوب می‌شوند و معشوره یکی از سرشاخه‌های کشکان می‌باشد که در منطقه‌ای به نام “دوآب” به کشکان می‌ریزد؛ بنابراین این اظهارنظر غیر کارشناسی می‌باشد.
  • اگر بناست به منظور تنظیم آب برای پایین‌دست در فصول پرتنش و خشک‌سالی و همچنین کنترل سیلاب‌ها در فصول بارش سدی احداث شود آن سد باید در منطقه چولهول زده شود که از مزایا و شاخصه‌های بیشتری نسبت به سایر نقاط لرستان برخوردار بوده و قابل دفاع است.
  • مدیرکل حفاظت محیط زیست استان لرستان هم در این باره به ایلنا، گفت: محیط زیستی‌ها معمولا با احداث سدها مخالفند. چرا که وقتی سدی احداث می شود  باعث تغییر زیستگاه ها در بالادست و پایین دست رودخانه‌ها می شود  و ممکن است حق آبه‌ها محیط زیست به خوبی تحقق پیدا نکند. همچنین برای آبزیان در بالادست و پایین دست مشکلاتی را ایجاد می‌کند و تغییر مسیرها را در رودخانه ها  ممکن است به وجود بیاورد.
  • شرکت مهاب در پاسخ به انتقادات مطرح شده در سایت خود نوشته است:
    اثرات منفي و موقتي مربوط به فاز ساختماني است… با توجه به دست خوردگي محدوده مطالعاتي (خصوصاً در محدوده اطراف سامانه انتقال كه با منطقه حفاظت شده سفيدكوه تطابق دارد) اجراي اين طرح اثرات منفي چنداني ندارد همچنين اثرات توسعه فعاليت‌هاي كشاورزي بر پارامترهاي كيفيت آب رودخانه‌هاي پذيرنده زهاب‌هاي كشاورزي (پارامترهاي كيفي مرتبط با نيتروژن و فسفر شامل پارامترهاي نيترات، آمونيوم و فسفات) در دوره بهره‌برداري با استفاده از تخمين ميزان آلودگي ورودي و سپس مدل‌سازي كيفي رودخانه‌ها (مدل MIKE11) پيش‌بيني شده‌اند.

گروه ها و شرکت های درگیر پروژه

شرکت  توسعه منابع آب و نیرو

فرخ نیک‌روز مدیر پروژه سد معشوره

پیمانکار: قرار گاه خاتم الانبیا

مشاور: مهاب قدس

سد مارون

جولان فرهادی بابادی

 

  • سد مارون یک سد خاکی است که بر روی رود مارون در ۱۹ کیلومتری شمال بهبهان در استان خوزستان قرار دارد.
  • رودخانه مارون‌ از کوه‌های نیل و چشمه‌سارهای دامنه کوه‌های سادات، از زاگرس سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسافت ۱۲۰ کیلومتری به دریاچه سد مارون می‌رسد و از طریق تنگ تکاب، وارد دشت بهبهان می‌شود.
  • آب مارون در شهرستان کهکیلویه، پس از آبیاری دشت بهبهان، از طریق سد انحرافی جایزان، دشت جایزان را نیز مشروب می‌کند و در محلی به نام قلعه شیخ، پس از ترکیب با رود اعلا در رامهرمز، نام رود جراحی به خود می‌‌گیرد و به هور شادگان می‌ریزد.
  • این رودخانه از دو شاخه که از «لوداپ» و «میل» می‌آید تغذیه می‌شود.
  • رودخانه مارون در مواقع پرآبی، از طریق خور موسی وارد خلیج فارس می‌شود.
  •   رودخانه در قسمت‌های پایین‌دست، به‌خصوص از عیدنک (در نزدیکی روستای لنده) به بعد و تا قبل از ورود به دشت بهبهان، به‌واسطه عبور از لایه‌های گچی و نمكی، دریافت شاخه‌های شور و پس از آن، به‌علت گرما و تبخیر زیاد، كیفیت نامطلوبی پیدا می‌كند.
  • رود مارون نقشی اساسی در پیدایش حیات جوامع روستایی در حاشیه خود به عهده دارد و همچنین سبب به‌وجود آمدن شهرهای نسبتا بزرگی مانند بهبهان، رامشیر و شادگان در مسیر خود شده است.
  • فاصله دریاچه سد مارون تا اهواز: ۲۲۰ کیلومتر
  • فاصله دریاچه سد مارون تا آبادان: ۲۵۰ کیلومتر
  • این سد آب مورد نیاز کشاورزی و نیروی برق‌آبی را تأمین می‌کند.
  • اين سد از مرتفع ترين سدهاي خاكي در ايران و منطقه است.
  • ظرفیت نصب نیروگاه مارون ۱۵۰ مگاوات می باشد که از دو واحد  ۷۵ مگاواتی تشکیل شده و میزان انرژی تولیدی سالیانه نیز ۱۹۰ گیگاوات ساعت برآورد شده است.
  • تأمین آب مورد نیاز کشاورزی جهت آبیاری حدود ۵۵،۰۰۰ هکتار از اراضی دشت‌های بهبهان، جایزان، رامشیر و شادگان از طریق تنظیم جریان آب رودخانه مارون تامین می شود به همین دلیل رهاسازی آب سد همواره به عنوان یک خبر مهم در رسانه های محلی است و در زمان های پر بارش نیز به یک خبر ملی تبدیل می شود. 
  •  مسئولیت مدیریت سد ها همواره یک پست اداری و سیاسی محسوب می شود که نیازمند همکاری بدنه سیاسی حکومتی منطقه است از جمله  هادی هوشیار در سال ۱۳۹۸ با اشاره به انتخاب خود به عنوان مدیر عامل به خبرگزاری تسنیم گفت: برای موفقیت و ارتقاء جایگاه شرکت نیاز به همراهی و کمک همه مسئولان شهرستان اعم از نماینده ، فرماندار و امام جمعه شهرستان داریم و دست همه کسانی را که بتوانند در این راه به ما کمک کنند به گرمی می‌فشاریم.
  •  حق آبه شهر بهبان موضوع مورد مناقشه مسئولان کشاورزی شهر با مقامات سد است از جمله رئیس نظام صنفی کشاورزان بهبهان در سال ۱۳۹۸  با اعتراض به حق آبه بهبان گفت : یک میلیارد و ۴۰ میلیون متر مکعب بر ثانیه پشت سد مارون آب ذخیره شده که مسئولان متولی از 70 درصد برنامه رهاسازی تنها 10 درصد از آن را به بهبهان تخصیص داده‌اند. 
  • پایین دست سد نیز همواره نسبت به تضییع حقوق خود گله مند بوده و مدیریت استثماری بالادست را در عدم رسیدن طرح به اهداف خود در پایین دست مورد سرزنش قرار داده است( رجوع شود به انتقادات محیط زیستی) 
  • نماینده مردم کهگلویه و بویر احد هشت تیر  سال ۱۴۰۱ در کبنا نیوز   نسبت به بی عدالتی در بهره برداری از آب سد مارون در مجلس پرده از اعمال نفوذ سیاسی در  تخصیص امکانات بر می دارد 

«آیا این مهم جز به پشتگرمی دست بالا در مناصب حکومتی و تعداد زیاد نمایندگان خوزستان درمجلس شورای اسلامی امکان پذیر است؟»

  • آب رودخانه مارون از استان کهگیلویه و بویراحمد خارج می‌شود. حوزه آبریز آن مناطق غربی بویراحمد سفلی و قسمت اعظم طیبی و دشمن زیاری را در بر می‌گیرد.
  • آبان ۱۴۰۰ رئیس کمیسیون تلفیق بودجه مجلس با اشاره به اینکه تاکنون هیچ گونه مجوزی مربوط به تخصیص حقابه شهرستان کهگیلویه از سد مارون استان خوزستان صادر نشده است، گفت: تخصیص حقابه این شهرستان در مجلس شورای به جد پیگیری خواهد شد (ایرنا) 
  • اثر دیگر سد مارون یک آن است که جاده پاتاوه را که با وجود تاخیر فراوان در ساخت، به تازگی به مرحله بهره‌برداری غیر رسمی رسیده است، زیر آب برود و دهدشت مجددا به منطقه بن بست تبدیل شود.

 ویژگی های پروژه

  • سد مخزنی مارون روی رود مارون، در شمال شرق بهبهان، با ارتفاع ۱۶۵ متر، طول تاج ۳۴۵ متر، عرض تاج ۱۵ متر و حجم كل مخزن حداكثر ۱۲۰۰ میلیون متر مكعب احداث شده است.
  • این سد از نوع سنگ‌ریزه‌ای شنی، با هسته رسی است
  • نوع سد: راكفيل با هسته رسی
  • حجم خاكريزي بدنه: حدود ٩ ميليون مترمكعب
  • ارتفاع سد:            ١٨٠٠٠٠ مترمكعب
  • حجم مخزن سد: ١،٢٥٠،٠٠٠،٠٠٠ مترمكعب
  • نوع سرريز:            شوت دريچه دار منتهي به پرتاب كننده جامي شكل
  • ظرفيت تخليه سرريز:            ١٠،٨٠٠ مترمكعب در ثانيه
  • مجموع طول گالريها و تونلها: ٦،٠٠٠ متر
  • قطر گالريها و تونلها: ١٥٠ مگاوات (٢ واحد فرانسيس)
  • طول كل پرده آب بند:           ١٦٧ متر
  • در زمان ساخت سد مارون یک بر اساس آمار سیلاب‌ها، آورد رودخانه ۲۵۰۰ متر مکعب بر ثانیه بود. به همین دلیل یک تونل انحرافی به حجم ۲۵۰۰ متر مکعب بر ثانیه تعریف شد اما در سال 69، در این منطقه با ۲۸۰۰ متر مکعب بر ثانیه آب به دلیل بارش‌ها مواجه شدیم و تونل انحراف طراحی شده، دیگر پاسخگوی این حجم آب نبود. مشاور و کارفرما به این نتیجه رسیدند که تونل انحراف طراحی شده پاسخگوی دبی (حجم آب گذری) موجود نیست به همین خاطر سراغ تونل دوم انحراف رفتیم. (سایت انتخاب تاریخ انتشار ۰۱ تير ۱۴۰۱ )
  • طراحی مخزن سد مارون یک با ضریب اطمینان بالایی برای میانگین سالانه آبدهی ۵۰ متر مکعب در ثانیه به میزان 1.2 میلیارد متر مکعب در نظر گرفته شد اما از سال ۸۰ تاکنون به دلیل وقوع خشکسالی، میانگین ۴۹ متر مکعب در ثانیه آب هم به مخزن این سد ورودی نداشته است. (سایت انتخاب تاریخ انتشار  ۰۱ تير ۱۴۰۱ )
  •  

اهداف پروژه

شرکت توسعه آب و برق در مورد آهداف سد در وبسایت خود نوشته است:

اهداف اين طرح شامل كنترل سيلاب و جريان رودخانه مارون، تامين آب شرب شهر بهبان، توسعه و تامين آب براي زمينهاي كشاورزي دشتهاي چهارگانه بهبهان، جايزان، خلف آباد و شادگان به مساحت ٥٥ هزار هكتار و همچنين توليد انرژي برق آبي مي باشد.

تایم لاین طرح

  • عملیات احداث سد در سال ۱۳۶۸ آغاز و در سال ۱۳۷۷ پایان یافت.

انتقادات محیط زیستی

  • یکی از محورهای مهم محیط زیستی در مورد سد مارون یک و دو، نابودی تالاب شادگان است.
  • نماینده مردم کهگلویه و بویر احمد تیرماه ۱۴۰۱ در یادداشتی در سایت کبنا نیوز برخی از مسائل سد مارون را این گونه توصیف می کند: 
  • ما هیچگاه خواهان این نیستیم که آب شرب و حتی کشاورزی متناسب و عادلانه را از هموطنانمان دریغ کنیم اما آیا این انصاف است که بیابان‌های اطراف بهبهان، رامهرمز، و شادگان با تیغ بلدوزرها تسطیح شده و به زمین‌های کشاورزی آبی تبدیل شوند و در مقابل کشتزارهای چندهزارساله مردم مظلوم کهگیلویه یا به زیر دریاچه سد رفته و مدفون شوند و یا بر لب آب جاری حق کشت نداشته باشند؟
  • چطور می‌شود از تپه ماهورهای اطراف بهبهان تا بیابان‌های رامشیر و جراحی و رامهرمز و شادگان همه و همه سرسبز از کشت هندوانه و خربزه و برنج باشند اما تشنگی و آفتابسوختگی گاومیش‌های تالاب شادگان شمشیری تیز شوند و گلوی سدآبریز و حق آبه‌ی مردم کهگیلویه را نشانه بروند؟
  • این زمین‌های بایر که به لطف امکانات صنعتی به مزرعه تبدیل شده‌اند با کدام حجت شرعی صاحب حق آبه شده‌اند؟
  • عاقلانه‌تر نیست اگرصدها نهرغیرقانونی منشعب از رودجراحی و کشت‌های غیرمجاز محصولات نامتناسب باطبیعت بیابانی خوزستان را باعث خشکی تالاب شادگان بدانیم تا اینکه اجازه دهیم به دروغ گناه این فاجعه به گردن سدی که هنوز ساخته نشده است انداخته شود؟
  • تپه ماهورهای اطراف بهبهان براساس کدام قانون و حجت شرعی تسطیح و صاحب حق آبه از رود مارون شده‌اند؟
  • با توجه به پیوستن رود خانه مارون و علا به همدیگر  و تشکیل روخانه جراحی مسئله حق آبه شادگان نیز همواره مورد بحث بوده است:  ۲۸درصد سهم آب جراحی از رودخانه علا می‌آید (در خارج از حوضه آبریز مارون) و ۷۲ درصد، از مارون تشکیل می‌شود. بنابراین بخش عمده آب شادگان از مارون می‌آید.
  • قرار است مخزن سد مارون دو، روی یکی از این سرشاخه‌ها زده شود و این مسئله سبب خواهد شد که ۱۱ میلیون متر مکعب هم از آورد رودخانه مارون به دلیل ایجاد سازه جدید کم شود. در نتیجه سد مارون دو بیش از گذشته دچار کسری ورودی به مخزن خواهد شد.
  • حمید رضا یاقوتی کارشناس هیدرلوژی با اشاره به هدررفت ۷۰ درصدی آب در گفتگو با انتخاب گفته است: راهکار رفع نیازهای آبی دهدشت را ترمیم شبکه موجود در این منطقه عنوان می‌کند زیرا در حال حاضر هفت هزار هکتار از اراضی منطقه دهدشت تحت پوشش شبکه آبیاری است و بیش از ۷۰ درصد آب این شبکه هدر می‌رود.

گروه ها و افراد درگیر با پروژه

كارفرما: وزارت نيرو – سازمان آب و برق خوزستان

مشاور: شركت مهندسي مشاور مهاب قدس

تاريخ شروع عمليات اجرايي: تير ماه ١٣٦٦

یادداشت نیک آهنگ کوثر در بی‌بی‌سی فارسی: کارنامه مدیریت آبی دولت روحانی؛ تشدید خشکسالی انسان‌ساخت

این یادداشت در روز ۲۵ خرداد ۱۴۰۰ در سایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر شد. متن زیر همان گزارش به علاوه لینک‌های مرتبط با موارد طرح شده است.

اگر کسی به ناگهان در خرداد ۱۴۰۰ از اغمایی چند ساله خارج شود و خبرهای بحرانی شدن وضعیت آب و تنش آبی بیش از ۲۰۰ شهر، رسیدن جنگ آب به برخی مناطق روستایی، ورشکسته خواندن وضعیت از سوی برخی مدیران آب، ممنوعه و ممنوعه بحرانی اعلام شدن بیشتر دشت‌های ایران و محو بسیاری از رودخانه‌ها و تالاب‌ها و نشست زمین در تهران و اصفهان را بشنود، شاید خیال کند که همه اینها به‌ناگهان رخ داده و هیچ‌کدام ربطی به سال‌های پیش نداشته باشد. آنکه از اغما خارج شده شاید برای اولین بار نامی از غیزانیه شنیده باشد، جایی که نفت دارد اما ساکنانش برای دست‌یابی به آب با نیروهای انتظامی درگیر شدند. 

سوال اینجا است که با وجود این همه کارشناس و مدیر آگاه از تغییرات اقلیمی و راه‌های منطقی مدیریت منابع آب و هشدارهایی از دهه ۶۰، چگونه کشور به وضعیتی رسیده که عیسی کلانتری از محو شدن کل ایران بگوید.

با این همه شرایط امروز نمی‌توانسته یک‌شبه نازل شود، چه ایران در منطقه‌ای خشک قرار گرفته و از زمانه داریوش کبیر، حاکمان همیشه نگران خشکسالی بوده‌اند. اما این بار شرایط اندکی تغییر کرده است. کسانی روزگار فعلی را از دهه‌ها پیش به دولت‌های پیشین هشدار داده بودند. در سال ۱۳۶۷، گزارش معروف ستار و استول از وضعیت آبی آینده خاورمیانه به‌دست دولت‌مردان جمهوری اسلامی رسید و در هفته دوم آبان همان‌سال، در حضور عیسی کلانتری به نخست وزیر گفته شد که با توجه به تغییرات اقلیمی و احتمال تغییر میزان بارندگی و کاهش منابع آب تجدیدپذیر، سیاست مدیریت آب و کشاورزی باید تغییر کند، چرا که با گرم شدن سرزمین و تبخیر بیشتر، سدسازی بهترین گزینه برای جمع‌آوری آب نیست و باید به دنبال ذخیره کردن پایدار آب در سفره‌های آب زیرزمینی بود. به دولت هشدار داده شد که باید میزان آب مصرفی در بخش کشاورزی را کم و آبخوان‌ها را با دقت مدیریت کند، چرا که بیش از نیمی از آب کشور از سفره‌های آب زیرزمینی تامین می‌شود.

امیدهایی بدون تدبیر

وقتی حسن روحانی بعد از محمود احمدی‌نژاد سکان هدایت قوه مجریه را در تابستان ۱۳۹۲ به‌دست گرفت، با این قول آمد که دریاچه ارومیه را به روزگار پرآب پیشین بازگرداند. آن روزها انتقادها از سیاست‌های آبی احمدی‌نژاد داغ بود، چرا که دولت آبادگران به هزاران چاه غیرمجاز، مجوز داده بود و روزگار دشت‌های ممنوعه، بدتر می‌شد. چیت‌چیان وزیر جدید نیرو با نقد جدی سدسازی بی‌رویه تاکید کرد که مخازن سدهای موجود و در دست ساخت،  بیش از میزان لازم برای مدیریت آب‌های سطحی فضا دارند و در واقع کشور آبی برای پر کردن این سدها ندارد. سدسازی بی‌رویه البته اختراع احمدی‌نژاد نبود و در دولت سازندگی باب شد.

معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در دوران خاتمی بعد از یک دوری هشت ساله، مجدداً به پردیسان رفت و با جمع کردن برخی از فعالان مخالف سدسازی در اطراف خود و اظهار نگرانی بابت از بین رفتن ۸۵٪ منابع آب زیرزمینی به گروه‌های مخالف توسعه سازه‌ای، امیدی مضاعف بخشید. آنها خیال می‌کردند تعقل به خیابان پاستور راه پیدا کرده است و دولت به دنبال معکوس کردن روند تخلیه آبخوان‌ها است.

فرونشست دشت‌های متعدد کارشناسان را نگران‌تر کرد و هجوم ریزگردها در جنوب غرب کشور، باعث شد تا بحث‌های مدیریت آب و تالاب جدی‌تر شود. کارشناسان برای مهار فرونشست و احیای آبخوان‌ها پیش از رسیدن به نقطه غیرقابل بازگشت، تغذیه مصنوعی از طریق آبخوان‌داری و مدیریت سیلاب و همچنین کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی را پیشنهاد کردند، اما طرح‌های موجود در برنامه ششم توسعه برای نجات آبخوان‌ها در گستره حداقلی لازم و تصویب شده اجرا نشد. دولت تلاش‌های متوقف شده برای  تدوین طرح جامع آب را هم نادیده گرفت. یکی از آخرین دست‌اندرکاران تدوین طرح جامع برایم نوشت که “آخرين طرح جامع آب نيز همانند پنج طرح جامع آب قبلی، مراحل انتهايی را به درستی طی نكرد و هيچگاه مورد تصويب قرار نگرفت و تبديل به يك طرح كتابخانه‌ای شد.” دولت روحانی این طرح متوقف شده  در دولت قبلی را از کتابخانه در نیاورد. با وجود آنکه راه‌کارهای برون رفت از بحران و مدیریت منابع آب به شکلی پایدار برای حل بسیاری از مشکلات از جمله “ضعف راهبردی”، “ضعف مدیریت”،  و “موازی‌کاری” و همچنین بازنگری در بسیاری از روش‌ها در طرح جامع آب دیده شده بود، دولت جدید در عمل تمایلی به تغییر ساختار مدیریتی و روش‌های معمول از خود نشان نداد.

ارزیابی عملکرد دولتی که شاید بیشترین تعداد مهاجرت‌های درون سرزمینی به‌واسطه کمبود آب در دوران مدیریتش انجام گرفته، شاید سخت باشد، اما می‌توان نتیجه سیاست‌ها و برنامه‌هایش را تا حدی بررسی کرد. وقتی برای نوشتن این مطلب نظرهای تعدادی از مدیران و کارشناسان داخلی را درباره عملکرد دولت تدبیر و امید جویا شدم، پاسخ‌های مختلفی گرفتم. یک مدیر آب برایم نوشته است که “عليرغم تلاش فراوان دولت روحانی در حوزه آب، به دليل نامناسب بودن سياست‌های كلان كشور، توفيق قابل توجهی حاصل نشده است.” یکی از کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی گفت که “دولت حتی به برنامه پنج‌ساله ششم توسعه خودش هم پایبند نبود و معلوم نیست چه بر سر بودجه‌ نجات آبخوان‌ها آمد.” 

ماموریت هیدرولیکی دولت

معیار مدیریت بسیاری از مدیران بر اساس “ماموریت هیدرولیکی” است، یعنی هر قطره‌ای که نهایتاً سر از دریا درآورد و از آن استفاده‌ای نشود، هدر رفته است، و مومنان به ماموریت هیدرولیکی معتقدند که نباید گذاشت چنین اتفاقی بیافتد. بسیاری از مدیران و مهندسان شرکت‌های مشاور و کارفرمایان وزارت نیرو با تکیه بر همین نگاه سدهایی بی‌شمار را به اسم «توسعه» به جان رودخانه‌ها انداختند و درخت‌ها و باغ‌ها و فضای زیست طبیعی بسیاری از جانداران را در دریاچه‌های مخازن سدها غرق، و انسان‌های زیادی را وادار به مهاجرت به آینده‌ای نامطمئن کردند. این کار به نحوی عملی مخالف منطق عدالت محیط زیستی بود. اگر سخنان چیت‌‌چیان در ابتدای وزارتش بذر امیدی در دل فعالان دل‌نگران آب کاشته بود، تداوم گفتمان «ماموریت هیدرولیکی»‌ امیدها را به ناامیدی تبدیل کرد. هیچ مجموعه در ایران به اندازه قرارگاه خاتم‌البیا و سپاسد و شرکت‌های مشاور قدرتمند نزدیک به اینها نظیر مهاب قدس به ماموریت هیدرولیکی وابسته و پایبند نبوده‌اند. مسوولان شرکت مدیریت منابع آب ایران و همچنین شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران(آب و نیرو) پیام‌آوران این ماموریت بوده‌اند و بی‌توجه به سرنوشت آیندگان و محیط زیست، و همچنین نادیده گرفتن آبخوان‌های کشور، بخش قابل توجهی از بودجه عمرانی را در عمل به نابودی کشانده‌اند.

با آنکه حسن روحانی در ابتدای دولتش برای قرارگاه خاتم‌الانبیا خط و نشان کشید، اما بزرگ‌ترین پیمان‌کار کشور شریک دولت در انتقال آب از حوضه‌های آبریز پرآب‌تر به مناطق خشک‌تر ایران مرکزی و ساخت سدهای بزرگ بود. پروژه بزرگ گرمسیری در غرب کشور بدون قرارگاه خاتم انجام نمی‌شد. مدیران مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری تلاش کردند با حمایت از ساخت فیلمی مستند درباره نحوه مدیریت آب، توجه دانشگاهیان و لایه‌های مختلف جامعه را به خطاهای راهبردی دولت و شرکای سدساز جلب کنند، البته با در نظر گرفتن خط قرمزی به نام قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا و زیرمجموعه‌هایش.

حسن روحانی در دولت دوم قدم مهمی را برای انتقال آب شیرین شده از دریای مازندران به استانش که در حوضه فلات مرکزی قرار می‌گرفت را برداشت که با مخالفت شدید بسیاری از استادان و فعالان محیط زیستی مواجه شد ولی سازمان حفاظت محیط زیست مقاومت چندانی نکرد. روسای جمهوری برآمده از کویر همیشه تلاش کرده‌اند آب را از حوضه‌های پرآب به استان‌های خود منتقل کنند که در این بین سید محمد خاتمی با بردن بخشی از آب زاینده‌رود به یزد موفق‌تر از دیگران بود.

در دولت‌های اول و دوم روحانی، انتقال آب بین‌حوضه‌ای، به‌ویژه از حوضه‌ آبریز کارون به فلات مرکزی با ناراحتی و حساسیت زاگر‌س‌نشینان و شادمانی بسیاری از کسانی شد که دنبال زنده‌ کردند زاینده‌رود بودند و حتی مناطقی در حوضه سیرجان بودند.  

ساخت سد به بهانه مهار سیلاب و ناتوانی سدسازان در مقابله با سیل

بعد از تحولات دهه سی و آغاز روند سدسازی مدرن در ایران، توجیه آب‌سالاران این بود که با ساخت سدهای بیشتر هم عامل توسعه است و هم می‌توان جلوی تخریب سیل‌های خانمان‌برانداز را گرفت. از همان زمان بسیاری با اعتماد زیادی به سدها، در حریم رودخانه‌ها شهرها  و روستاها را گسترش دادند بی‌آنکه به عواقب چنین کاری بیاندیشند.

بعد از سال‌ها کم‌آبی، سیلاب‌های غیرمنتظره زمستان ۹۷ و بهار ۹۸  حداقل ۸۰ نفر کشته بر جای گذاشت. ساخت سدهای بی‌شمار در شمال و جنوب کشور اما برای مهار سیل‌های قدرتمند کافی نبود. بعد از آنکه مناطق متعددی در شمال و غرب و جنوب زیر آب رفت، دولت باز هم بر طبل سدسازی کوبید و مقام‌ها یکی پس از دیگری تاکید کردند که باید سدهای بیشتری هم ساخت تا چنین اتفاقی تکرار نشود. پس از آن بود که گروهی از کارشناسان مامور بررسی شدند و هیات ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها شکل گرفت. اعضای این گروه بعد از برگزاری جلسات متعدد و بررسی آمار و ارقام و اطلاعات، مدیریت سیلاب را زیر سوال بردند.

بر اساس گزارش‌های مرتبط با سیلاب و تحلیل کارشناسانی که بی‌توجهی به راه‌های طبیعت محور را از جمله مشکلات کشور می‌خوانند، ساخت سدها بدون توجه به ارزيابی محيط زيستى، خود می‌تواند سبب‌ساز تشدید تخریب و فزونی آثار سیل شود. مشکل بزرگ‌تر جایی است که به گفته مسعود تجریشی، معاون سازمان حفاظت محیط زیست، ارزیابی محیط زیستی بسیاری از سدها با سفارش خود سدسازها و برای توجیه پروژه تهیه شده و در عمل بسیاری از واقعیت‌ها در این ارزیابی‌ها نادیده گرفته شده است. یک مدیر حوزه سدسازی این مساله را تایید می‌کند و وقتی از او می‌پرسم که” آیا شركت‌های نفع برنده از پروژه‌های بزرگ پول ارزياب‌ها را می‌پردازند؟” در جواب می‌نویسد: “در اكثر مواقع آری.” 

آنچه کمتر به آن توجه شد، “کاهش پوشش گیاهی” در سرشاخه‌های رودخانه‌های خروشان در آن مقطع زمانی بود. امروزه اتکای اصلی سیستم‌های مدیریت طبیعت‌محور سیلاب بر روی پوشش گیاهی است. از بین رفتن پوشش گیاهی مترادف است با افزایش فرسایش و تخریب حوضه آبریز. استان گلستان آسیب‌های فراوانی از جنگل‌تراشی‌ها خورد. همچنین عدم مدیریت حوضه‌های آبخیز از سوی مدیران آبخیزداری و نابودی تدریجی جنگل‌های زاگرس بر شدت و قدرت سیلاب‌های جنوب غربی کشور افزود.

کارشناسان، “افزایش تخریب در حوضه‌های آبریز”، “افت سطح آب زیرزمینی و ایجاد فرونشست”، “توسعه در دشت‌های سیلابی”، “تجاوز به حریم رودخانه‌ها” و کوتاهی در اجرای عملیات آبخیزداری را از جمله دلایل تشدید خسارت در سیل‌های اخیر برشمرده‌اند. اما همین کارشناسان باز هم به “نبود مدیریت سیلاب” و “فقدان طرح جامع آب” و “نبود و یا کمبود قوانین بازدارنده” اشاره کرده‌اند. 

قانون جامعی به نفع آب‌سالاران

وقتی در پاییز ۱۳۹۹ ویرایش نهم پیش‌نویس قانون جامع آب ‌میان کارشناسان و اهل فن دست به دست شد، خیلی‌ها امیدوار شدند که اصلاح قانون توزیع عادلانه آب (مصوب ۱۳۶۱) می‌تواند بسیاری از مشکلات آبی کشور را حل کند. این قانون خطای بزرگ وزارت نیروی دوران خاتمی که تلاش کرده بود مدیریت آبی را استانی کند برطرف می‌کرد و به‌دنبال مدیریت حوضه‌ای آب بود. کمتر کارشناسی می‌توانست با این تحول  مخالف باشد، اما یک نکته اندکی مغفول ماند: نقش ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان در مدیریت آب کشور چقدر خواهد بود؟ سهم برندگان و ناظران غیرحکومتی چه نقشی بازی خواهند کرد؟ یکی از دست‌اندرکاران تدوین پیش‌نویس برایم گفت که وقتی از اتحادیه اروپا برای تشریح نحوه مدیریت حوضه‌های آبریز در میان استان‌ها و کشورهای مختلف نمایندگانی به ایران آمده بودند و در کارگاه‌های آموزشی توضیح داده بودند که سهم دولت‌ها در مدیریت حوضه‌ها در عمل یک سوم است، همه حاضران تعجب کرده بودند. در متن قانون جامع آب سهم دولت به شدت زیاد و سهم شهروندان به شدت کم است. همچنین، بی‌توجهی نویسندگان قانون به نجات آبخوان‌های کشور و سهم عمده وزارت نیرو در مدیریت آب (در مقایسه با سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی) نگرانی‌ها را دوچندان کرده است. یکی از منتقدان قانون جدید برایم نوشت که “در صورت تصویب به شکل فعلی‌اش، شورای عالی آب را در سطح حوضه‌های آبریز کشور بازتولید خواهد کرد؛ مجموعه‌هایی غیردموکراتیک و تحت حاکمیت آب‌سالاران بی‌توجه به محیط زیست.”

حکمرانی بد با ورشکستگی آبی اضافه

ست ام. سیگل، نویسنده کتاب “بگذارید آب باشد” معتقد است که “مشکلات آبی نماد و شاهدی بر حکمرانی بد است”. دولتی که نتواند متناسب با منابع آبی‌اش کشور را مدیریت کند، شهروندانش را به ورطه فقر آبی می‌کشاند. فقر آبی، کشور را دچار فقر اقتصادی و فقر اجتماعی می‌کند و رهایی از آثار آن غیرممکن می‌شود. دولت‌های جمهوری اسلامی با وجود آگاهی و دریافت هشدار در مورد تغییر شرایط اقلیمی و به تبع آن، تغییر بارندگی و افزایش تبخیر، در عمل به‌جای سازگار کردن مدیریت منابع، بنای ناسازگاری گذاشتند. تکیه بر سدسازی‌های بزرگ در دورانی که خیلی از مدیران آب کشورهای توسعه‌یافته به دنبال راه‌های طبیعت محور برای مدیریت آب بوده‌اند، و نادیده گرفتن ارزیابی‌های محیط زیستی در زمانه‌ای که آگاهی‌های محیط زیستی جهانی بیشتر شده از حکمرانان عاقل و اندیشمند بر نمی‌آید.

بسیاری از مدیران حکومتی، سیاست‌های دولت در بخش آب و تولید غذا، مشکلات پیش آمده را ناشی از فشارهای بین‌المللی و تغییرات اقلیمی نه مدیریت ضعیف می‌خوانده‌اند. این حرف تا چند هفته پیش میان برخی دولتی‌ها خریدار داشت تا اینکه مصطفی فدایی‌فرد، رییس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران ضمن اعتراف به اینکه ایران دچار ورشکستگی آبی شده، تاکید کرد که مشکلات آبی کشور نه ناشی از وضعیت بارندگی محدود که به‌خاطر سوءمدیریت است. ورشکستگی آبی ایران نخستین بار در مقاله‌ای کاوه مدنی و همکارانش مطرح شد و اشاره‌اش به مصرف بیشتر از موجودی منابع آب تجدیدپذیر کشور بود. فدایی‌فرد گفت که در زمانه‌ای که منابع آب تجدیدپذیر به ۹۰ میلیارد متر مکعب رسیده، میزان مصرف آب ۹۶ میلیارد متر مکعب است. آب اضافه اما از کجا آمده است؟ پاسخ معلوم است: از منابع آب زیرزمینی.

چند هفته پیش، انتشار مقاله‌ای از سمانه اشرف و همکاران در نشریه گزارش‌های علمی مجله نیچر با بررسی اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، آن هم بر اساس آمار در دسترس دشت‌های مورد سنجش در طی سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۴ نشان می‌داد که خشک‌سالی ناشی از فعالیت انسانی عامل اصلی تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی است و میزان کاهش آب آبخوان‌ها در مقطعی ۱۴ ساله حدود ۷۴ میلیارد متر مکعب بوده است. همچنین، اضافه برداشت در ۷۷٪ مساحت ایران به نشست بیشتر زمین و شوری خاک انجامیده. در این دوره چهارده ساله، متوسط اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی ۵/۲۵ میلیارد متر مکعب در سال بوده است. برخی کارشناسان معتقدند این رقم به بیش از ۶ میلیارد متر مکعب در سال رسیده است. به عبارت بهتر، با وجود هشدارهای کارشناسان از دهه ۶۰، دولت‌ها یکی بعد از دیگری حساب پس‌انداز آبی کشور را خالی کرده‌اند.

اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر بیشتر از دو سوم دشت‌های کشور را با خطر بی‌آب شدن و بیابانی شدن مواجه کرده و افزایش روند مهاجرت ناشی از کمبود آب باعث نگرانی‌هایی میان کسانی شده که سوابق مهاجرت به خاطر خشکسالی و بی‌آبی را در کشورهای دیگر از جمله سوریه مطالعه کرده‌اند. به‌خاطر کمبود آب، از ۱۳۸۵ نزدیک به یک میلیون نفر از روستاییان و کشاورزان شمال شرق سوریه راهی به‌جز مهاجرت به حاشیه شهرهای غربی این کشور نیافتند و برخی همین بحران را از جمله محرک‌های جنگ داخلی این کشور از سال ۱۳۹۰ می‌دانند.

بحران‌های امنیتی ناشی از سیاست آبی ورشکسته

تحلیل‌ها و گزارش‌های امنیتی مرتبط با وضعیت آب و اقلیم وضعیت نگران کننده‌ای از آینده مناطقی مثل خاورمیانه را ترسیم کرده‌اند. از ده‌ها سال پیش، کارشناسان به مدیران ارشد این منطقه در مورد نحوه استفاده از منابع آبی برای تولید غذا هشدار داده بودند. از نظر برخی از جمله آنتونی آلن ارزش منابع آبی خاورمیانه بسیار بیشتر از آنی است برای کاشت محصولاتی که تولیدشان آب زیادی می‌برد مصرف شود. 

در سال ۱۳۹۶، یک مرکز مطالعات امنیتی در آمریکا تداوم تنش آبی را محرکی برای آغاز اعتراضات محلی و حرکت‌های خشونت‌آمیز دانست و تشدید بی‌آبی را در بروز خشونت‌ها بیشتر، تروریسم و حتی جنگ بررسی کرد.

کاهش منابع آب زیرزمینی و کم‌آبی طولانی مدت در مناطق مختلف ایران از جمله تویسرکان، دورود، قهدریجان، کازرون و ساخت سد و مهاجرت اجباری مردمانی در منطقه ایذه، تغییرات منابع آب و تالاب‌های ماهشهر و مهاجرت گروه زیادی از مناطق مختلف استان فارس به شهرک‌ها و محله‌های حاشیه شیراز شاید برای یک ناظر عادی چندان اهمیتی نداشته باشد، اما بررسی میزان خشونت در اعتراض‌های سال‌های ۹۶ تا ۹۸ و آمار اعلام شده کشته‌شدگان این وقایع همزمان با بحران‌های منطقه‌ای مرتبط با آب می‌تواند هشدار دهنده باشد. ممکن است برخی ناظران کمبود آب را عامل بروز جنگ ندانند، اما همان‌ها کم‌آبی و تداوم آن‌را را محرکی برای بروز خشونت می‌خوانند. اگر وزارت خارجه آمریکا هشدار نویسنده را در باره نتایج کم‌آبی در ایران جدی گرفت، اما به‌نظر می‌رسد تعداد زیادی از مدیران و کارشناسان و تحلیل‌گران به مسائل دیگری توجه می‌کنند. این روزها مناطقی از فقر آبی در عذاب هستند که مانند دهدز و ایذه، فاصله چندانی تا برخی از بزرگ‌ترین سدهای کشور ندارند.

اما بحران امنیتی بعدی ناشی از عملکرد دولت در هشت سال گذشته می‌تواند به خاطر ساخت سدهای متعدد روی رودخانه‌های غرب کشور باشد. بخش قابل توجهی از حق‌آبه‌ حوضه‌های مشترک با عراق به دلیل اجرای طرح گرمسیری در عمل به حق‌آبه‌داران و محیط زیست نخواهد رسید. ساخت سد کانی‌سیب نیز منجر به جابجایی بخش قابل توجهی از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه خواهد شد. به این ترتیب، در سال‌های آینده ممکن است شاهد بروز اختلافات بر سر منابع مشترک میان حاکمان تهران و بغداد باشیم.

ارزیابی کار دولت حسن روحانی در حوزه آب، چندان دشوار نیست. او هشت سال فرصت داشت کشور را از افتادن به وادی ورشکستگی آبی نجات دهد. به‌جای گوش دادن به مدیران معتقد به توسعه پایدار، تحت تاثیر آب‌سالاران بود و سعی کرد برای استان خودش سهم بیشتری بگیرد. دشت‌های بیشتری در آستانه مرگ قرار گرفتند و او به جای کمک به احیای آبخوان‌ها، بودجه انتقال آب بین‌حوضه‌ای و سدسازی قرارگاه خاتم و سپاسد و شرکت‌های مشاور حکومتی را تامین کرد. دریاچه ارومیه را به نقطه‌ای پایدار نرساند و سیاست‌هایش بر تعداد مهاجران و حاشیه‌نشینان افزود. دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی، امنیت و ثبات کشور را بر اساس معیارهای مراکز مطالعات امنیتی، به خطر انداخت. برخی می‌ترسند که تداوم تنش آبی ایران را “سوریه‌ای” کند. چه حق با اینان باشد و چه عیسی کلانتری در باب محو شدن ایران درست بگوید، با تداوم وضعیت فعلی، نسل‌های فعلی و آینده ایران شرایط دشواری را تحمل خواهند کرد.

یادداشت وارده: مدیریت ناپایدار آب


نگارنده:منصور قطبی سرابی-کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی و آب وخاک.

متاسفانه تیغ حملات به اشتباه به سمت وزارت نیرو و سد سازی و انتقال آب روانه شده و اقدامات تخریبی معاونت آب و خاک وزارت جهادکشاورزی فراموش شد است. اینکه اقدامات وزارت نیرو در سدهای افراطی و بعضی خطوط انتقال آب اشتباه بوده و ادامه دارد شکی نیست ولی توجه داشته باشید موضوع مصرف ۸۰ میلیارد آب است و فرق آن با اقدامات وزارت نیرو آن است که اقدامات وزارت نیرو در تامین یا انتقال آب یا تمام شده یا اگر ادامه دارد به‌صورت مقطعی به علت محدودیت مالی در حال انجام است ولی در بخش مصرف هرساله ما شاهد مصرف ۸۰ میلیارد آب به صورت ناپایدار هستیم و وزارت جهاد کشاورزی هم اقدام مثبتی انجام نمی‌دهد.

احداث چند و حتی یک سد بزرگ و غول پیکی فاقد کلان نگری، آبخیزداری و ارزیابی‌های محیط زیستی و…..بعضاً می‌تواند خطرناک‌تر از سلاح‌های کشتار جمعی عمل کرده و در عین حال به یک سلاح سیاسی خطرناک تبدیل شود.

ایرانیان‌ عصر باستان در ۳۰۰۰سال قبل و با ابداع قنات بهترین و با صرفه‌ترین و سالم‌ترین آب‌های کره زمین را کشف و به ما ایرانیان هدیه نموده اند. در حالیکه ما فرزندان ایران زمین، امروزه به تاسی از کشورهای غربی و به عبارت دیگر به‌دلیل اتکا به منابع آب سدهای بزرگ و غول پیکر فاقد کلان‌نگری، آبخیزداری و ارزیابی‌های محیط زیستی در تنگنای بحران‌های کمی و کیفی منابع آب گرفتار شده‌ایم. سدهای مذکور برای کشور های سازنده در دراز مدت و برای کشور های پایین دست در کوتاه مدت از سلاح‌های کشار جمعی نیز خطرناک‌تر هستند.

افراط در انتقال آب‌های حوضه‌ای به حوضه دیگر در دراز مدت موجبات نابودی محیط زیست آب‌زیان داخل رود خانه‌ها، حیات وحش و انسان‌های حاشیه رود خانه‌ها را فراهم می‌آورد. در حالیکه ما ایرانیان در این زمینه داخل مسابقه‌ای نفس‌گیر و غیر قابل برگشت شده‌ایم.

اجرای کلیه پروژه‌های آبی بزرگ اعم از احداث سدهای بزرگ و غول پیکر، انتقال آب‌ از حوضه ای به حوضه دیگر، شبکه‌های آبیاری و زهکشی و غیره، قاعدتاً می‌بایستی از بطن یک طرح جامع آب همه‌جانبه نگر استخراج شود، در حالی‌که وزارت محترم نیرو در طی سال‌های گذشته، کلیه پروژه‌های آبی خود را بر اساس نیاز های روز و به طور موضعی انتخاب و به مرحله اجرا در آورده و می‌آورد.

مطالعات مورد نیاز از نظر. تهیه  طرح‌های جامع آب، همه جانبه‌نگر عبارتند از:

۱-انجام مطالعات آمایش سر زمین.

۲-انجام مطالعات(کلان نگری)منابع آب، آب و خاک، کشاورزی، اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست از طریق اعمال مدیریت  به‌هم پیوسته مبتنی بر تعادل‌بخشی کمی و کیفی منایع آب‌های زیر زمینی.

۳- انجام مطالعات ارزیابی‌های محیط زیستی.

۴-انجام مطالعات آبخیزداری و آبخوان‌داری.

۵-انجام مطالعات مهندسی رودخانه ها در پایین دست سد‌ها.

 از آنجایی‌که اکثر مطالعات مذکور در تهیه طرح‌های جامع آب کشور مورد توجه وزارت محترم نیرو قرار نگرفته و علاوه بر آن وزارتخانه مذکور تامین آب از طریق سدهای بزرگ را در اولویت اول اهمیت قرار داده است(به جای آبخوان‌داری و تغذیه منابع آب‌های زیر زمینی) لذا بحران‌های آب کشور را در وحله اول می‌بایستی در طرح‌های جامع آب فاقد مطالعات فوق الذکر جستجو کرد.

پایین بودن بهره‌وری کشاورزی

با توجه به مطالب فوق الذکر و همچنین با عنایت به موارد مشروحه زیر، انتظار بهره‌وری کشاورزی بالا از وزارت جهاد کشاورزی انتظاری بیهوده و عبث است، زیرا:

۱-آب بخش کشاورزی از محل تخصیص (در زیر سدها)، در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار ندارد.

۲-در مورد تخصیص منابع آب سدها با وزارت جهاد کشاورزی مشورت نمی‌شود.

۳-مقدار قابل توجهی از منابع آب سدها صرف تولید برق آبی می‌شود.

۴-وزارت نیرو قادر به اعمال مدیریت به هم پیوسته  مبتنی بر تعادل‌بخشی کمی و کیفی منابع آب‌های زیر زمینی کشور نیست.

۵-وزارت نیرو از جداسازی آب شرب از بهداشتی، خودداری می‌کند.(با وجود تصویب مجلس محترم شورای اسلامی ایران)

۶- وزارت محترم نیرو تاکنون موفق به تصفیه کامل فاضلاب‌های شهری، روستایی و صنعتی، نگردیده است.

۷-وزارت محترم نیرو قادر به دفاع از حقابه‌های رود خانه‌های مرزی (مثل رود خانه هیرمند) نیست.

نتیجه گیری: 

۱ – ۸۰ میلیارد متر مکعب آب تخصیص بخش کشاورزی اسمی بوده و فاقد هرگونه ارزش قانونی و اجرایی است.

۲- تا تشکیل وزارت آب مستقل و کار آمد درب مدیریت آب کشور بر پاشنه ورشکستگی خواهد چرخید.

جنگ آب در مرز قرقیزستان و تاجیکستان

به‌گزارش خبرگزاری‌ها، درگیری مردم دو طرف رودخانه اسفره از پرتاب سنگ به تیراندازی و ورود نیروهای نظامی دو طرف کشیده شد. نزاع میان طرفین مرز اواخر روز چهارشنبه به دلیل اختلاف بر سر یک منبع آب و ایستگاه پمپاژ که دو طرف هم نسبت به آن ادعاهایی دارند در محدوده رودخانه اسفره آغاز شد.


با آنکه در طول سالیان اخیر و با همکاری موسسات و دولت‌های مختلف تلاش شده اختلاف آبی میان تاجیکستان و قرقیزستان در حوضه رودخانه اسفره تبدیل به همکاری شود، سنگ‌اندازی معترضانه مردم دو طرف بر سر این منبع آبی مشترک ورود نیروهای نظامی و امنیتی را در پی داشته که تا کنون به مرگ ۳۱ نفر منتهی شده است. برخی منابع، نصب دوربین‌های نظارتی در خط مرزی تاجیکستان و قرقیزستان را عامل اعتراض مرزبانان قرقیزی به طرف مقابل ذکر کرده‌اند.

وزرای خارجه دو طرف گفته‌اند که بر سر یک آتش‌بس و فراخوانی نیروها از مرز به‌توافق رسیده‌اند. به گزارش خبرگزاری رویترز، صدها نفر از روستاییان دو طرف مرز مجبور به ترک خانه‌های‌شان شده‌اند.

در سال ۱۳۹۳ نیز، یک درگیری دیگر در مرز میان تاجیکستان و قرقیزستان رخ داد، آن هم بعد از نصب لوله‌های آب که بعد از تیراندازی نیروهای قرقیز به مرگ یک نفر و زخمی شدن ده نفر منتهی شد. این تنها درگیری خشونت‌بار آن سال میان قرقیزها و تاجیک‌ها بر سر آب نبوده است.

درگیری‌های میان مردمان مناطق روستایی، شهرستان‌ها، استان‌ها و کشورهایی که منابع آبی مشترک دارند، در بسیاری از نقاط خاورمیانه و آسیای میانه سابقه‌ای تاریخی دارد. از سال‌ها قبل، کارشناسان نگران بروز اختلاف میان مردم دو طرف رودخانه‌های مرزی در آسیای میانه بوده‌اند.

حوضه رودخانه مرزی اسفره، بخشی از حوضه بزرگ‌تر سیحون یا سیردریا است. سیردریا که جزو بزرگ‌ترین و پرآب‌تری رودخانه‌های آسیای میانه است سال‌ها پیش با دخالت شوروی‌ها به سمت بیابان قره‌قوم منحرف شد تا آن منطقه خشک تبدیل به یک قطب کشاورزی شود، اما نتیجه این انحراف و همچنین کشاندن آب آمودریا به این محدوده، به خشک‌تر شدن دریاچه آرال انجامید.