مروری بر آنچە در دوران جمهوری اسلامی بر دریاچە ارومیە گذشت (بخش دوم)

منصور سهرابی

سدسازی در حوضە دریاچە ارومیە:

سدهای احداث شده در کشور از نظر نحوه مدیریت به دو دسته ملی (مدیریت از طریق حوزه ستادی وزارت نیرو) و استانی (مدیریت از طریق دستگاە های اجرایی منطقه ای یا جوامع محلی) تقسیم می‌شوند. بهرە برداری از جریان رودخانە از طریق سدها در این حوضە تشدید شدە است، بطوری‌کە در فاصلە سال های ١٣٤٩-١٣٧٤( ٢۵سال)، ١٧ سد و طی سال های ١٣٧۵-١٣٨٩(١٤سال ) ١٩ سد بە بهرە برداری رسیدە است و این روند کماکان ادامە داشتە است. برابر  آمار ارائه شده در سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۵۶ سد در حال بهره برداری، ۹ سد در حال ساخت و ۳۹ سد در دست مطالعه وجود دارد. در این میان حدود ١٠ سد با حجم مخزن بیش از ٢٠ میلیون متر مکعب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حال بهره بررداری هستند. این سد ها شامل: سدهای شهرچای، مهاباد، حسنلو، زولا، دریک سلماس، ساروق و بوکان در استان آذربایجان غربی واقع هستند و حجم مخزن آن‌ها در مجموع حدود ١٤۵۵ میلیون متر مکعب است. علاوە بر سدهای ذکر شدە سدهای علويان، قلعه‌چای و نهند نیز در استان آذربايجان شرقی قرار دارند و حجمی در حدود ١٢٠ میلیون متر مکعب را می توانند ذخیره نمايند.

کارکرد سدهای این حوضه غیر از اهمیت تامین آب شرب، بیشتر متوجه کشاورزی است. تنظیم جریان سطحی سدهای مذکور نقش مهمی در توسعه کشاورزی در این حوضه آبریز داشته است. سد بوکان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سدهای کشور حجم آب قابل توجهی از رودخانه زرینه‌رود را تنظیم می‌کند.

 مطالعات متعدد در جهان اشارە دارند کە طرح‌های توسعه منابع آب نظیر احداث سدهای مخزنی دارای اثرات زیست محیطی متعددی می‌باشند که تغییر رژیم طبیعی رودخانه‌ها و کاهش جریان طبیعی پایین دست از مهم‌ترین آنهاست.  با احداث سد‌های مذکور چرخە هیدرولوژیک در حوضە دریاچە ارومیە دچار اختلال شدە به‌طوری‌کە دریاچە ارومیە با بحران جدی زیست محیطی مواجه گردیدە و در آستانە خشکی قرار گرفتە است.

جدول١-  سدهای مهم در حال بهرە‌برداری حوضە دریاچە ارومیە

ردیفنام سدهای در حال بهره بردارینام رودخانەحجم مخزن(میلیون متر مکعب)سال آبگیری گونە سد
١بوکانزرینە رود ٨٠٨۱۳۵۰ مخزنی 
٢شهرچایشهر چای ٢٢٠١٣٨٤خاکی – سنگریزه‌ای با هسته رسی
٣مهابادمهاباد١٩٨١٣٤٩خاکی با هسته رسی
٤حسنلوخارج بستر گدار چای٩٤١٣٧٩خاكي با هسته رسي
۵زولازولا چای٧٤١٣٨٩خاكي با هسته رسي
٦دریک سلماسدریک ٢١١٣٨٩خاکی باهسته رسی
٧ساروقساروق٤٠١٣٨٨سنگريزه اي با هسته رسي
٨علویانصوفی چای ۵٨١٣٧٤خاكي با هسته رسي
٩قلعه چایقلعە چای٤٠١٣٨٧خاکی با هسته رسی
١٠نهندنهند چای٢٢ خاکی با هسته رسی
 جمع کل مخازن حوضه آبریز دریاچه ارومیه ١۵٧۵ 

سد بوکان: 

سد بوکان که با نام‌های سد شهید کاظمی و سد لگزی نیز شناخته می‌شود، یکی از سدهای بزرگ ایران با هسته رسی است. این سد دارای تاجی با ارتفاع ۵۰ متر و طول ۵۷۳ متر احداث شد و در سال ١٣٨٤ با افزایش مخزن، حجم کل مخزن سد به ۷۶۲ میلیون مترمکعب رسید. سد بوکان در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر بوکان قرار دارد. عملیات ساخت آن به‌وسیله یک شرکت اتریشی در سال ١٣٤٦ برای کنترل سیلاب های حاصل از طغیان رودخانه زرینه‌رود و همچنین مدیریت آب برای آبیاری اراضی کشاورزی شهر بوکان کلید خورد و در نهایت در مهر ماه سال ۱۳۵۰ به پایان رسید. مراسم افتتاح این سد با حضور خود محمد رضا پهلوی انجام می‌گیرد. در منابع رسمی ایران، سد در حوزه استحفاظی بوکان واقع شده است. دریاچه آن نیز در در محدوده استان کردستان، شهر سقز قرار دارد. این سد برای تنظیم و استفاده از آب و سیلاب‌های رودخانه زرینه ایجاد شد و علاوه بر تامین آب شهرهای بوکان، میاندوآب و عمده آب شهر تبریز، در حدود ۵۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه‌های عجب‌شیر و آذرشهر را نیز آبیاری می‌کند. پیش از انقلاب، سد  را کوروش کبیر نامیدند و تصویر آن بر روی اسکناس های دوران پهلوی چاپ شد، اما پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی به پیشنهاد وزارت نیرو بەسد شهید کاظمی تغییر نام یافت. این سد بزرگ آب آشامیدنی مورد نیاز شهرهای بوکان و میاندوآب را تامین کرده و در سال‌های اخیر  با انتقال آب از این سد، بخش اعظمی از آب شرب شهر تبریز را نیز تامین کرده است. اراضی کشاورزی شهرهای عجب شیر و آذرشهر نیز از آب این سد برای آبیاری زمین های خود بهره می‌برند، هر چند این انتقال آب درون حوضەای بودە اما بخشی از حقآبە دریاچە ارومیە برای شرب، کشاورزی و صنعت بە آذربایجان شرقی منتقل می‌شود. 

سد شهرچای:

سد شهرچای ارومیه یک سد خاکی- سنگریزه‌ای با هستهٔ رسی است. این سد با شهر ارومیه ۱۲ کیلومتر فاصله دارد. ارتفاع سد از سنگ بستر  ۸۴ متر و طول تاج ۵۵۰ متر است. حجم کل مخزن سد شهرچای ارومیه ۲۲۰ میلیون متر مکعب، حجم مفید مخزن ۲۱۳ میلیون متر مکعب، حجم آب تنظیمی سالیانه ۱۹۹ میلیون متر مکعب، سیستم انحراف شامل دورشته تونل با قطرهای ۳ و ۶ متر و طولهای ۴۶۰ و ۳۴۸ متر و ظرفیت تخلیه ۳۷۰ متر مکعب در ثانیه می‌باشد. کار ساخت سد در سال ١٣٧٣ آغاز و در سال ۱۳۸۴ پایان یافت، اما در ١٣٨١ ادامە ساخت سد بە شرکت  شرکت نام آوران نصر سمنان واگذار شد کە کارفرمای پروژە موسسه جهاد نصر و مشاور مهندسین مشاور سکو بود.  هدف از احداث این سد تامین آب شرب ارومیه به میزان حداکثر ۷۶ میلیون متر مکعب در سال، همچنین تامین آب کشاورزی ۱۲۵۰۰ هکتار از اراضی دشت ارومیه و کنترل سیلاب بوده است.

سد مهاباد: 

اين سد با هدف تامين آب شرب و كشاورزي براي پوشش دادن ۲۰۰۰۰هكتار اراضي توام با توليد انرژي برقابي (متوسط سالانه ۲۴۰۰۰۰۰ كيلو وات ساعت) به‌وسیله شرکتی از کشور یوگوسلاوی سابق در سال ۱۳۴۹ ساخته شد و مشاور و طراح آن الکساندر گیب  بود. سد بر روي رودخانه مهاباد (تجميع رودخانه‌هاي دهبكر، كوتر و بيطاس) قرار گرفته است. نوع سد خاكي سنگريزه‌اي با هسته نفوذ ناپذير، ارتفاع سد ٤۸.۵ متر و طول تاج ٧٠٠ متر و عرض تاج هم ٨ متر است. سد مهاباد تا پیش از انقلاب سد شاهپور اول نام داشت. دریاچە سد مهاباد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص دارای جاذبیت توریستی است.  جاده‌های ارتباطی مهاباد به سردشت و پیرانشهر از کنار دریاچە سد مهاباد عبور می‌کنند. از نواحی دیدنی اطراف این دریاچه می‌توان به جزیره، قاضی‌آباد، سر میدان و تاقه دار (تک درخت) اشاره کرد. این دریاچه محل مناسبی برای تفریحاتی همچون شنا و ماهیگیری است. از جمله ماهی‌های این دریاچه می‌توان به ماهی کپور و سوف اشاره کرد.

مطالعاتی در رابطە با نشست سد مهاباد صورت گرفت کە داده‍‌های پیزومتری سد و خروجی نرم افزار مورد استفادە،  نقش پوسته ریزدانه پایین دست و تراکم کم مصالح را در نحوه رفتار سد نشان می‌دهد. براساس آنالیزهای انجام شده عنوان شد کە احتمال وجود ترک در ترازهای بالایی هسته رسی وجود دارد. بررسی ها نشان داد کە این سد در زمان ساخت و دوره بهره‌برداري دچار تغيير شكل‌ها و جابجائي‌هاي غير متعارف شدە و تراز آبگيري مخزن به لحاظ تامين ايمني سد در رقوم پايين‌تري محدود گردید. بدین منظور برای ترميم سد عملیات علاج بخشی سد مهاباد بە شرکت مهاب قدس واگذار گردید. در اسفند ١٣٨١ هیات دولت  کاهش اعتبار طرح علاج بخشی سد مهاباد و افزایش ارتفاع سد بوکان و افزودن آن به طرح ساختمان سد انحرافی و شبکه آبیاری و زهکشی پلدشت را مصوب کرد. 

سد ساروق:

سد ساروق(گوگردچی) بر روی رودخانه قراقیه در ۱۸کیلومتری شهرستان تکاب در جنوب استان آذربایجان‌غربی واقع شده  عملیات احداث آن در سال ١٣٨٢ آغاز و در سال ١٣٨٨بە بهرە برداری رسید. این سد با هدف تأمین آب شرب و صنعت شهرستان تکاب به میزان ۱۰میلیون مترمکعب در سال و نیز تأمین آب ۵۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان به میزان ٤١ میلیون مترمکعب در سال احداث شد و هم‌اکنون آب شرب ساکنان شهر تکاب از این سد تأمین می‌شود.

 پیمان کاران سد: جهاد توسعه خدمات زيربنايي – فن آوری نوین نیرو – پی کاو
مشاوران: مهندسين مشاور آب و توسعه پايدار – شرکت تجهیزات صنعت آب و برق ایران
نوع سد: سنگريزه اي با هسته رسي، ارتفاع از بستر رودخانه : ۵/۶۷ متر طول تاج : ۴۱۸ متر حجم بدنه ۷۶/۱ ميليون مترمكعب حجم كل مخزن : ۴۰ ميليون مترمكعب حجم مفيد مخزن : ۳۵ ميليون مترمكعب حجم آب تنظيمي : ۴۲ ميليون مترمكعب در سال سيستم انحراف شامل يك رشته تونل بطول ۲۹۶ متر

سد دریک سلماس:

سد دریک در ۱۵ کیلومتری غرب شهرستان سلماس بر روی رودخانه دریک که از کوه‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می‌گیرد احداث شده‌است. کارفرمای آن سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان غربی و مشاور طرح، مهندسان مشاور آب نیرو بوده ‌است. ساخت این‌سد در اواخر سال۱۳۸۳ توسط قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء آغاز و اوایل سال ۱۳۸۹ به بهره‌برداری رسید.

این سد با هدف تأمین آب زراعی ۶۰۰۰ هکتار از اراضی دشت سلماس، بهبود سیستم آبیاری اراضی پایین دست سد، ساخت اولین پارک آبی تفریحی منطقه، پرورش ماهی وگردشگری تاسیس شد. 

حجم مخزن آن ۲۲ میلیون مترمکعب، طول تاج ۱۳۷۴ متر و ارتفاع آن ۳۷ متر از بستر رودخانه می‌باشد.

سد علویان: 

سد علویان در قسمت شمالی مراغه در مسیر رودخانه صوفی چای و كوهپایه‌های سهند قرار گرفته است. این سد در سه کیلومتری شمال مراغه، در نزدیکی روستای علویان بر روی رودخانه صوفی‌چای واقع شده عملیات احداث این سد از سال ۱۳۶۹ آغاز شده و در سال ۱۳۷۴ به بهره ‌برداری رسیده ‌و ظرفیت آن ۶۰ میلیون مترمكعب است. این سد از نوع خاكی با هسته رسی است. ظرفیت ١٢٦   میلیون مترمكعب آب قابل تنظیم را دارا است کە از این میزان  ٢۵  میلیون مترمكعب به مصرف شرب و بقیه آن مورد مصرف اراضی كشاورزی شهرهای مراغه و بناب قرار می‌گیرد.

سد قلعە چای:

سد قلعه چای عجب شیر در ۲۰ کیلومتری این شهرستان واقع شده است. این سد در سال ١٣٨٧ با هدف استحصال ۵۵ میلیون مترمکعب آب از رودخانه قلعه‌ چای و همچنین آبیاری ۱۱ هزار و ۹۰۰ هکتار از اراضی پایاب ساخته شده است. با اجرای سد قلعه چای ۶۷۰۰ هکتار از اراضی پایاب سد، بهبود و ۵۲۰۰ هکتار نیز توسعه یافته و ۸۵۰۰۰ تن از محصولات اصلی و ۲۰۶۰ تن از محصولات فرعی تولیدی منطقه افزایش یافته است.

سد قلعە چای سدی خاکی با هسته نفوذ ناپذیر میانی و دارای سرریز جانبی در جناح راست است.  مجموعه سیستم های انحراف آب، آبگیری و تخلیه تحتانی به صورت یک رشته تونل در جناح چپ، گالری تزریق و پرده تزریق آب بند اجزای تشکیل دهنده این سد هستند.

مشخصات مخزن سد قلعە چای: حجم کل مخزن: ۴۰ میلیون متر مکعب، حجم غیرمفید در زیر تراز آبگیر: ۱٫۲ میلیون متر مکعب، حداکثر تراز عادی آب ۱۶۷۶ متر بالاتر از سطح دریا

 سطح دریاچه در تراز عادی آب: ۱٫۵۴۷ کیلومتر مربع، ‌
تراز تاج سد: ۱۶۸۲ متر بالاتر از سطح دریا
حداقل تراز پی: ۱۵۹۷ متر بالاتر از سطح دریا
ارتفاع سد از کف رود خانه: ۷۷ متر
حداکثر ارتفاع سد از بستر سنگی: ۸۵ متر
طول و عرض تاج سد: ۳۳۶ و ۱۰ متر
حداکثر عرض خاکریز در پی: ۴۲۰ متر

ساختمان های پشتیبانی و راه دسترسی توسط  پیمان شرکت مردق و عملیات اجرائی و تاسیسات وابسته توسط پیمان شرکت کارادنیز (ترکیه)  احداث شد، همچنین عملیات ساخت و نصب تجهیزات هیدرومکانیکال و الکتریکال توسط  شرکت فرادید میهن انجام گرفت. 

مروری بر آنچە در دوران جمهوری اسلامی بر دریاچە ارومیە گذشت (بخش اول)

منصور سهرابی

wikipedia

مشخصات حوضە دریاچە ارومیە: 

حوضه آبریز دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران با مساحت ۵۱۸۷۶ كیلومترمربع بین مختصات جغرافیائی ٤٤ درجه و ١٤ دقیقه تا ٤٧ درجه و ۵٣ دقیقه طول شرقی و ٣۵ درجه و ٤٠ دقیقه تا ٣٨ درجه و ٣٠ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. و یكی از ۶ حوضه آبریز اصلی كشور است. این حوضه بین استان‌های آذربایجان غربی (% ۴۶)، آذربایجان شرقی (% ۴۳) و  كردستان (%۱۱) قرار دارد. 

تغییرات بارندگی در این حوضه از ٢۵٠ میلیمتر تا ۷٠٠ میلی متر متغیر بوده و به طور میانگین دارای بیش از ٣۵٠ میلیمتر بارندگی سالانه می‌باشد.

دریاچه ارومیه دومین دریاچه شور جهان ضمن آنکە بزرگترین دریاچه داخلی ایران است از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین اكوسیستم‌های آبی ایران و جهان به شمار می‌آید. غلظت نمک در این دریاچه در محدوده ی ۱۴۰ تا ۳۸۰ گرم در لیتر بسته به حجم آب موجود در دریاچه در نوسان است.

 این دریاچه به‌علت برخورداری از خصوصیات طبیعی و اكولوژیكی منحصر به فرد، از سال ۱۳۵۴ در لیست تالاب‌های با اهمیت كنوانسیون رامسر و جزو مناطق دارای اهمیت برای پرندگان ثبت و به عنوان پارک ملی و ذخیره‌گاه زیست‌كره از سوی سازمان یونسكو اعلام شده است. با توجە به‌اینکە  اكوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یك حوضه آبریز بسته است كه كلیه رواناب‌های جاری در رودخانه‌های حوضه به آن تخلیه می‌شود و تنها خروجی آب از آن تبخیر از سطح آن است.

ورودی‌های دریاچه شامل: بارندگی روی سطح آن، رودخانه‌های دائمی و فصلی و همچنین جریان آب زیرزمینی است.

شکل ١-موقعیت جغرافیایی دریاچە ارومیە 

ویژگی‌های زیستی دریاچه ارومیه: در حوضه اكولوژیکی دریاچه ارومیه ۵۴۶ گونه گیاهی، ۲۱۲ گونه پستاندار، ۴۱گونه خزنده، ۷ گونه پرنده ۲۶ گونه دوزیست و ۴ گونه ماهی  به ثبت رسیده است. 

جوامع گیاهی اصلی دریاچە ارومیە عبارتند از: گیاهان شور، گیاهان شن پسند،  گیاهان خشکی‌زی‌پسند  و گیاهان آب‌دوست. دریاچه ارومیه همچنین شامل انبوه فراوانی از جلبك‌های سبز آبی است.

دریاچه ارومیه زیستگاه زمستان گذرانی گروه‌های بزرگی از مرغان آب‌زی به‌ویژه اردك‌ها و مرغان درازپا و فلامینگو می است.

رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچە ارومیە: 

حجم کل بارندگی در سطح حوضه آبريز درياچه ارومیه برابر با ١٨٤٧۴.۹۱ میلیون مترمکعب در سال است. میزان بارندگی در سطح ناحیه ارتفاعات حوضه آبريز ١٤٣٧۵.٩٤ میلیون مترمکعب بوده که ٩٦٧۱.٠٢ میلیون مترمکعب آن به‌صورت تبخیر و تعرق واقعی از دسترس خارج شده و مابقی آن ٤٧٠۴.٩٢ میلیون مترمکعب در سال بارش مفید است که بخشی از آن به‌شکل جريان سطحی درآمده و مقدار باقیمانده به‌شکل عمقی نفوذ می‌کند. در سطح دشت‌ها حجم ريزش سالانه ٤٠٩۸.٩٧ میلیون مترمکعب بوده که ٣٧٣۳.١٨ میلیون مترمکعرب آن با تبخیر و یا تعرق از حوضه خارج می‌شود. حجم بارش مفید در سطح دشت برابر با ٣۶۵.٧٩ میلیون مترمکعب در سال است که بخشی از آن به‌شکل جريان سطحی درآمده و مقدار باقیمانده نفوذ عمقی می نمايد. بنابراين حجم آب تولید شده در سطح حوضه آبريرز برابر با ۵۰۷۰.٧١ میلیون مترمکعب در سال است. 

حدود ۶۵ رودخانه به صورت دائمی یا فصلی وارد دریاچه میشوند و تقریباً همة آنها قبل از وارد شدن به دریاچه از مناطق کشاورزی، صنعتی و شهری عبور میکنند. حدود ٢/۵ میلیون نفر در حوضە دریاچە ارومیه زندگی میکنند که ۵٠ درصد در آذربایجان شرقی، ٤۵ درصد در آذربایجان غربی حدود ۵ درصد دراستان کردستان ساکن هستند  و از این رودخانە ها برداشت میکنند. 

از میان ٦۵رودخانە فوق الذکر ۲۲ رودخانه  اصلی  در حوضە جریان دارند که  رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، آجی چای، گدارچای، نازلوچای، روضه چای، زولاچای، شهرچای، باراندوزچای و مهاباد دارای پتانسیل جریان دائمی هستند و تمامی رودخانه های مهم و پرآب از جمله زرینه رود، سیمینه رود، نازلوچای و مهاباد و گدار به بخش جنوبی میانگذر دریاچه تخلیه میشوند.

زرینه‌رود نام رودی است که در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه قرار دارد. طول این رودخانە  ۳۰۲ کیلومتر است و یکی از طویل‌ترین و پرآب‌ترین رودهای شمال غرب کشور محسوب می‌شود که از کوه های چهل چشمه در سقز سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از شهرستان‌های بوکان، شاهین دژ و میاندوآب در جنوب دریاچه ارومیه ضمن تشکیل یک دلتای وسیع به عرض حدود ۱۰ کیلومتر در مراتع باتلاقی تالاب قره قشلاق به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

در طول این مسیر چندین رودخانه فصلی از جمله خورخوره، ساروق، هولاسو، هاچه سو، محمودآباد، آجرلو به زرینه‌رود ملحق می‌شوند. لیلان‌چای نیز به عنوان آخرین شاخه در وسط شهر میاندوآب به این رودخانه می‌ریزد. سد مخزنی شهید کاظمی در بوکان و سد انحرافی نوروزلو(از این دو سد سالانە حدود ٣٢٠ میلیون متر مکعب آب بە استان آذربایجان شرقی از حقآبە دریاچە ارومیە منتقل می‌شود) در میاندوآب برای کنترل سیلاب‌های این رودخانه و مصارف کشاورزی و صنعتی بر روی زرینه‌رود احداث شده‌اند. سهم زرینە‌رود در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۱۷۵۵ میلیون متر مکعب برابر ۵۱.۲ ٪  برآورد شدە است.  

سیمینه‌رود (تاتائو)  با طول ۲۰۰ کیلومتر در استان آذربایجان غربی در بخش وسیعی از حوزه استحفاظی شهرستان بوکان و میاندوآب قرار دارد. سیمینه‌رود از کوهستان‌های منطقه سقز و بانه و کردستان عراق سرچشمه گرفته و پس از عبور از بوکان و میاندوآب به دریاچه ارومیه می‌ریزد. سیمینه رود در مسیر خود شاخه‌های زیادی از تُرجان و اسکی بغداد و کهریز ایوبی دریافت کرده و از غرب بوکان گذشته، در سر راه خود شاخه‌های چندی از رودهای کوچک به آن می پیوندد و در موازات زرینه‌رود حرکت کرده وارد جلگه  میاندوآب می شود. سهم سیمینە‌رود در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٤٤ میلیون متر مکعب برابر ۴.۲ ٪ برآورد شدە است.  

تلخه‌رود (به ترکی آذربایجانی: آجی‌چای) یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین رودخانه‌های جاری در استان آذربایجان شرقی است. این رود از بزرگ‌ترین منابع تأمین آب ورودی به دریاچه ارومیه به‌حساب می‌آید. مساحت حوزه آبریز این رودخانه ۹۲۰۰ کیلومتر مربع و حداکثر دبی آن۴۰.۶ متر مکعب در ثانیه و طول این رودخانه ۲۶۵ کیلومتر است، و در مناطق مرکزی استان آذربایجان شرقی در جریان می‌باشد. آجی‌چای از به هم پیوستن رودخانه‌های بیوك‌چای، پسلار، رازلیق و وانق‌چای در نزدیکی شهرستان سراب تشکیل می‌شود. تلخه‌رود از دامنه‌های سبلان سرچشمه گرفته و پس از طی حدود ۲۲۰ کیلومتر و عبور از دره ونیار در شمال شهر تبریز و پس از پیوستن آبهای سرچشمه گرفته از کوه سهند، به دشت وسیع تبریز وارد می‌شود. تلخه‌رود پس از مشروب کردن دشت تبریز به دریاچه ارومیه می ریزد. سهم آجی‌چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ٢٦٩ میلیون متر مکعب برابر ۷.۸ ٪  برآورد شدە است.  

صوفی‌چای یا گپی‌چای یکی از رودخانه‌های استان آذربایجان شرقی است. این رودخانه از کوه سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از غرب شهر مراغه و جنوب شهر بناب، به دریاچه ارومیه می‌ریزد. سد علویان بر روی این رود احداث شده است. سهم صوفی‌چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۸۵ میلیون متر مکعب برابر ۲.۵ ٪  برآورد شدە است.  

زولاچای از رودخانه‌های مرزی شمال غربی ایران است. زولاچای رودی است فصلی در شهرستان سلماس که از کوه‌های اطراف کهنه شهر جریان یافته و به دریاچه ارومیه می‌ریزد. سهم زولا‌چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ٣٧ میلیون متر مکعب برابر ۱.۰۸ ٪  برآورد شدە است.  

شهرچای یا برده‌سوررودی با امتداد شمال شرقی- جنوب غربی است که پس از گذر از وسط شهر ارومیه که هم‌اکنون به‌صورت دوطرفه فضای سبز است و با سیراب نمودن کشتزارها و باغات شهرستان در نهایت وارد دریاچه ارومیه می‌شود. نام‌های دیگر برده‌رود، برده، بکشلوچای و ارومیه‌رود و سنگ‌سرخ است. این رود از کوه کان کبوتر به ارتفاع ۳۲۷۱ متر (از کوه‌های استان آذربایجان غربی) سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از حفر دره‌ای برای خود در بلندی‌های یادشده وارد برده سور شده و از آن گذشته، پس ازاضافه شدن سرشاخه‌هایی چند در طول مسیر خود و آبیاری زمین‌های مسیر خود به روستای بند نزدیکی شهر ارومیه می‌رسد. سهم رود شهرچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٢٧ میلیون متر مکعب برابر ۳.۷٪  برآورد شدە است.  

مهابادرود رودخانه‌ای در شهرستان مهاباد است. این رودخانه از داخل شهر می‌گذرد و از سه شاخه تشکیل یافتە: شاخە بیطاس(از کوه مام سواره سرچشمه می‌گیرد و از سمت شرق به سد مهاباد می‌ریزد)، شاخە دهبکر(از کوه سرمیرگان سرچشمه می‌گیرد و از سمت غرب به سد مهاباد می‌ریزد و هم چنین شاخه کوتَر (از کوه ابراهیم جلال سرچشمه می گیرد و به سد مهاباد می‌ریزد). این رودخانه پس از عبور از روستاهای دارلک، خورخوره، گرد یعقوب و داشخانه و نیز آبیاری مزارع و زمین‌های کشاورزی سر راه خود از طرق کانال، به باتلاق‌های جنوب دریاچه ارومیه می‌ریزد. رودخانه مهاباد در حال حاضر تنها رودخانه‌ای است که به دریاچه ارومیه متصل است. سهم مهاباد رود در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٧٢ میلیون متر مکعب برابر ۵.۰۱ ٪  برآورد شدە است.  

نازلی‌چای که نازلورود هم نامیده شده، از آب‌های خط الرأس بلندی‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می‌گیرد. سرچشمه مهم این رودخانه، سروچای است و خود این رودخانه نیز از دو شاخه سرو و برادوست از ترکیه سرچشمه می‌گیرند. در طول راه رودخانه مارمیشو که آن هم از خاك ترکیه جریان دارد خود را به نازلی‌چای می‌رساند پس از طی مسافتی نام رودخانه مارمیشو به آذرین رود تبدیل می‌شود. در طول راه شاخه‌های دیگری به نام نازلوچای به آن ضمیمه شده و به نام نازلی‌‌چای خوانده می‌شود. بخشی از آب رودخانه به مصرف آبیاری باغ‌ها و تاکستان‌ها و کشتزارهای توتون، چغندر قند و غلات و حبوبات دهستان نازلو می‌رسد. نازلی‌چای مسیر جاده تبریز به ارومیه را قطع کرده مازاد آب آن تشکیل دلتایی را داده و در دو شاخه وارد دریاچه ارومیه می‌گردد. سهم رود نازلی چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٨٤ میلیون متر مکعب برابر ۵.۴ ٪  برآورد شدە است.  

باراندوزچای از دو رشته ارتفاعات مرزی ایران و ترکیه و ایران و عراق به نام‌های جمال الدین و  ارتفاعات ککوداغ و الوق سرچشمه می‌گیرد و در بستر عمیقی با شیب تند حرکت کرده، پس از دریافت شاخه‌هایی چند و طی مسافتی وارد جلگه شده و دشت بیل را آبیاری می‌کند و سپس از آبادی زیوه گذشته به روستای هفتوان باراندوز می‌رسد و از این ناحیه به بعد به نام باراندوزچای نامیده می‌شود. رودخانه باراندوز پس از طی مسافتی و آبیاری کردن زمین‌های متعدد روستایی در منطقه داروغه شعبه کوچکی دره قاسملو به آن پیوسته و رودخانه به طرف دریا متوجه می‌شود و پس از طی مسافتی در چندین شاخه که شعبه اصلی آن بابارود است به دریاچه اورمیه می‌ریزد. سهم باراندوزچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ٢٢٨ میلیون متر مکعب برابر۷ ٪  برآورد شدە است.  

رودخانه گدارچای یا قادررود از بلندی‌های مرزی گریوه داغ سرچشمه گرفته و از سه شاخه اصلی رود گادار و چم غلطان و اشنویه تشکیل یافته، پس از طی مسافتی به سوی خاور متوجه شده، از روستاهای ظلم آباد و آق‌طویله گذشته، در ناحیه برده زرد جاده مهاباد به ارومیه را قطع می‌کند و در جنوب شرقی بندر حیدرآباد وارد دریاچه اورمیه می شود. درازای این رودخانه در حدود ۹۰ کیلومتر و مساحت حوضه آبریز آن در محل دربند نقده در حدود ۸۷۵ کیلومتر است. سهم گدارچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۳۳۵ میلیون متر مکعب برابر ۹.۸٪ برآورد شدە است.  

رودخانه آذرشهر اصلی‌ترین رودخانه شهرستان آذرشهر در استان آذربایجان شرقی است که به دریاچه ارومیه می‌ریزد. از نام‌های دیگر این رودخانه می‌توان به نوشین‌چای و سیل‌چای اشاره کرد. این رودخانه پس از به‌هم پیوستن دو رود گنبرچای و آلاکوزه‌چای در نزدیکی روستای گواهیر بدین نام نامیده می‌شود. سهم رود آذر شهر  در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۱۸ میلیون متر مکعب برابر ۵. ٪  برآورد شدە است.  

ستاد احیا یا ستاد خالی‌بندی؟

آیا ستاد احیای دریاچه ارومیه تصمیم گرفته با دادن اطلاعات غیرواقعی کارنامه مناسب‌تری ارائه کند؟

به‌نظر می‌رسد ستاد احیای دریاچه ارومیه پیش از آغاز بارندگی، حجم دریاچه را بیشتر از آنچه هست گزارش کرده.

از چند روز پیش، برخی از ناظران حوزه آب و محیط زیست با شک و تردید به آمار و ارقام ستاد احیای دریاچه ارومیه از وضعیت دریاچه می‌نگریستند. در روز ۲۸ فرودین تراز آب دریاچه ۱۲۷۱/۴۳ بود و حجم آب هم، ۳/۸۱ میلیارد متر مکعب گزارش شد.

اما معجزه عددسازی زمانی شکل گرفت که در ۴ اردیبهشت بدون آنکه بارانی ببارد و دریچه سدی گشوده شود، همزمان با کاهش دو سانتیمتری تراز دریاچه، حجم آب در گزارش کانال تلگرامی ستاد احیا به ناگهان به ۵/۲۵ میلیارد متر مکعب افزایش یافت.


یکی از منابع آب‌نیوز خبر داد که قرار است ستاد احیا گزارش خود را در هفتم اردیبهشت تصحیح کند، اما چنین اتفاقی نیافتاد. به علاوه، حجم آب گزارش شده از سال گذشته نیز زیادتر از چیزی بود می‌شد انتظار داشت، چرا که در گزارش ۲۸ فروردین، حجم آب سال پیش دریاچه با تراز ۱۲۷۱/۷۳، ۴/۷۱ میلیارد متر مکعب ذکر شده بود و در گزارش ۴ اردیبهشت، با افزایش “۷” سانتیمتر، حجم آب گزارش شده از سال ۹۹ به ۶/۵۶ میلیارد متر مکعب افزایش یافته بود.

گزارش هفتم اردیبهشت هم از همان منطق گزارش روز چهارم اردیبهشت پیروی می‌کند.

کسانی که با حساب و کتاب و حجم و بارندگی و میزان تبخیر و شرایط حوضه دریاچه ارومیه آشنایی دارند، می‌دانند که تغییرات ناگهانی در اعداد و ارقام نمی‌تواند به این راحتی‌ها بدون بارش حجم بسیار زیاد باران و انتقال آبی بسیار زیاد و باز شدن دریچه سدها و عوامل دیگر اتفاق بیافتد. حجم دریاچه در سالی که میزان بارندگی منطقه به طور نسبی با کاهشی ۲۷ درصدی همراه بوده، عملاً نمی‌تواند بیشتر شود و قاعدتاً با افزایش نسبی گرما و کاهش رطوبت و بیشتر شدن تبخیر، کاهش می‌یابد.


بر اساس پیشبینی‌های هواشناسی قرار است در روزهای آینده در حوضه آبریز دریاچه ارومیه باران ببارد. باید دید گزارشگران ستاد احیا حجم آب دریاچه را بعد از بالاتر رفتن احتمالاً چند سانتیمتری تراز سطح دریاچه، چگونه منعکس خواهند کرد؟

آبِ زاب را هم بردند

مسدود کردن رود زاب با سد کانی‌سیب و بردن حق‌آبه این حوضه برای جبران خسارت‌هایی که دولت‌های بعد از انقلاب به دریاچه ارومیه زده‌اند، گام جدیدی در مدیریت آب به روش دولت حسن روحانی است.


ساعاتی پیش رضا اردکانیان که به‌‌شکل ویدئو کنفرانس با حسن روحانی در ارتباط بود طی سخنانی راه‌اندازی طرح‌های آب و برق در چهار استان و آغاز بهره‌برداری از سد کانی‌سیب در نزدیکی پیرانشهر را اعلام کرد. راه‌اندازی این سد که به روایت خبرگزاری‌ها ارتفاعی معادل ۵۸ متر و ظرفیتی حدود ۲۲۰ میلیون متر مکعب دارد از سوی تقی‌زاده خامسی، معاون وزیر نیرو “رسیدن به یک قدمی احیای دریاچه ارومیه” خوانده شده است.

مقام‌های دولت روحانی هم این طرح را پروژه‌ای محیط زیستی خوانده‌اند. سازمان حفاظت محیط زیست هم از این طرح استقبال کرده است.

روز گذشته، عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست که زمانی از مخالفان سدسازی و انتقال آب بین‌حوضه‌ای به شمار می‌آمد، اعلام کرد با ساخت سد کانی‌سیب و انتقال سالانه ۶۲۳ میلیون متر مکعب ۱۵ سانتیمتر بر ارتفاع دریاچه افزوده خواهد شد. این در حالی است که رودخانه زاب بعد از گذر از مرز عراق به دجله می‌ریزد و حذف بخشی از حق‌آبه اقلیم کردستان بارها مورد اعتراض مقام‌های دولت کردستان عراق قرار گرفته است. سه سال پیش وزیر کشاورزی و منابع آبی کردستان عراق قطع رود زاب را به واسطه اعتراض جمهوری اسلامی به همه‌پرسی استقلال کردستان عراق مرتبط دانسته بود. جمهوری اسلامی در موارد متعددی بر سر تقسیم منابع مشترک آبی با کشورهای همسایه به اختلاف برخورده است و کاهش آب‌دهی رود زاب می‌تواند خشم مردم مناطق مختلف عراق را برانگیزد.


با آنکه بسیاری از فعالان و حتی مقام‌های فعلی سازمان حفاظت محیط زیست در موارد متعدد مخالف انتقال آب بین حوضه‌ای به عنوان تضعیف کننده حوضه مبدا و عامل آسیب به محیط زیست این محدوده بوده‌اند، مسوولان پردیسان که دستی هم بر طرح احیای دریاچه ارومیه دارند، این‌بار در باره آثار منفی انتقال آب بین حوضه‌ای سکوت کرده‌اند.


به این ترتیب، با بررسی روند تغییر سطح دریاچه ارومیه از سال‌های میانی دهه ۷۰ می‌توان به تاثیر ساخت نزدیک به هفتاد سد بر روی رودخانه‌های جاری به دریاچه اشاره کرد و حالا دولت حسن روحانی برای احیای دریاچه، سد دیگری ساخته که به گفته کارشناسان آب و محیط زیست می‌تواند به حوضه رود زاب آسیب برساند و از حق‌آبه محیط زیست و مردم پایین‌دست سد بکاهد.

کارفرمای سد کانی‌سیب، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران(آب و نیرو) است که کارفرمای سدهایی چون گتوند، کرخه و کارون ۳ که آثار منفی زیادی روی حوضه‌های جنوب غربی کشور گذاشته‌اند. چند سال پیش نیز فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا حفاری تونل برای انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه اعلام کرده بود. از شرکت مهاب قدس هم در برخی از سایت‌ها به عنوان یکی از مشاوران پروژه نام برده شده است، این سه مجموعه نقش بزرگی در پروژه‌های سدسازی دریاچه ارومیه و نقاط دیگر کشور و همچنین طرح‌های انتقال آب بازی کرده‌اند.