منصور سهرابی
مشخصات حوضە دریاچە ارومیە:
حوضه آبریز دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران با مساحت ۵۱۸۷۶ كیلومترمربع بین مختصات جغرافیائی ٤٤ درجه و ١٤ دقیقه تا ٤٧ درجه و ۵٣ دقیقه طول شرقی و ٣۵ درجه و ٤٠ دقیقه تا ٣٨ درجه و ٣٠ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. و یكی از ۶ حوضه آبریز اصلی كشور است. این حوضه بین استان‌های آذربایجان غربی (% ۴۶)، آذربایجان شرقی (% ۴۳) و كردستان (%۱۱) قرار دارد.
تغییرات بارندگی در این حوضه از ٢۵٠ میلیمتر تا ۷٠٠ میلی متر متغیر بوده و به طور میانگین دارای بیش از ٣۵٠ میلیمتر بارندگی سالانه می‌باشد.
دریاچه ارومیه دومین دریاچه شور جهان ضمن آنکە بزرگترین دریاچه داخلی ایران است از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین اكوسیستم‌های آبی ایران و جهان به شمار می‌آید. غلظت نمک در این دریاچه در محدوده ی ۱۴۰ تا ۳۸۰ گرم در لیتر بسته به حجم آب موجود در دریاچه در نوسان است.
این دریاچه به‌علت برخورداری از خصوصیات طبیعی و اكولوژیكی منحصر به فرد، از سال ۱۳۵۴ در لیست تالاب‌های با اهمیت كنوانسیون رامسر و جزو مناطق دارای اهمیت برای پرندگان ثبت و به عنوان پارک ملی و ذخیره‌گاه زیست‌كره از سوی سازمان یونسكو اعلام شده است. با توجە به‌اینکە اكوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یك حوضه آبریز بسته است كه كلیه رواناب‌های جاری در رودخانه‌های حوضه به آن تخلیه می‌شود و تنها خروجی آب از آن تبخیر از سطح آن است.
ورودی‌های دریاچه شامل: بارندگی روی سطح آن، رودخانه‌های دائمی و فصلی و همچنین جریان آب زیرزمینی است.
ویژگی‌های زیستی دریاچه ارومیه: در حوضه اكولوژیکی دریاچه ارومیه ۵۴۶ گونه گیاهی، ۲۱۲ گونه پستاندار، ۴۱گونه خزنده، ۷ گونه پرنده ۲۶ گونه دوزیست و ۴ گونه ماهی به ثبت رسیده است.
جوامع گیاهی اصلی دریاچە ارومیە عبارتند از: گیاهان شور، گیاهان شن پسند، گیاهان خشکی‌زی‌پسند و گیاهان آب‌دوست. دریاچه ارومیه همچنین شامل انبوه فراوانی از جلبك‌های سبز آبی است.
دریاچه ارومیه زیستگاه زمستان گذرانی گروه‌های بزرگی از مرغان آب‌زی به‌ویژه اردك‌ها و مرغان درازپا و فلامینگو می است.
رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچە ارومیە:
حجم کل بارندگی در سطح حوضه آبريز درياچه ارومیه برابر با ١٨٤٧۴.۹۱ میلیون مترمکعب در سال است. میزان بارندگی در سطح ناحیه ارتفاعات حوضه آبريز ١٤٣٧۵.٩٤ میلیون مترمکعب بوده که ٩٦٧۱.٠٢ میلیون مترمکعب آن به‌صورت تبخیر و تعرق واقعی از دسترس خارج شده و مابقی آن ٤٧٠۴.٩٢ میلیون مترمکعب در سال بارش مفید است که بخشی از آن به‌شکل جريان سطحی درآمده و مقدار باقیمانده به‌شکل عمقی نفوذ می‌کند. در سطح دشت‌ها حجم ريزش سالانه ٤٠٩۸.٩٧ میلیون مترمکعب بوده که ٣٧٣۳.١٨ میلیون مترمکعرب آن با تبخیر و یا تعرق از حوضه خارج می‌شود. حجم بارش مفید در سطح دشت برابر با ٣۶۵.٧٩ میلیون مترمکعب در سال است که بخشی از آن به‌شکل جريان سطحی درآمده و مقدار باقیمانده نفوذ عمقی می نمايد. بنابراين حجم آب تولید شده در سطح حوضه آبريرز برابر با ۵۰۷۰.٧١ میلیون مترمکعب در سال است.
حدود ۶۵ رودخانه به صورت دائمی یا فصلی وارد دریاچه میشوند و تقریباً همة آنها قبل از وارد شدن به دریاچه از مناطق کشاورزی، صنعتی و شهری عبور میکنند. حدود ٢/۵ میلیون نفر در حوضە دریاچە ارومیه زندگی میکنند که ۵٠ درصد در آذربایجان شرقی، ٤۵ درصد در آذربایجان غربی حدود ۵ درصد دراستان کردستان ساکن هستند و از این رودخانە ها برداشت میکنند.
از میان ٦۵رودخانە فوق الذکر ۲۲ رودخانه اصلی در حوضە جریان دارند که رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، آجی چای، گدارچای، نازلوچای، روضه چای، زولاچای، شهرچای، باراندوزچای و مهاباد دارای پتانسیل جریان دائمی هستند و تمامی رودخانه های مهم و پرآب از جمله زرینه رود، سیمینه رود، نازلوچای و مهاباد و گدار به بخش جنوبی میانگذر دریاچه تخلیه میشوند.
زرینه‌رود نام رودی است که در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه قرار دارد. طول این رودخانە ۳۰۲ کیلومتر است و یکی از طویل‌ترین و پرآب‌ترین رودهای شمال غرب کشور محسوب می‌شود که از کوه های چهل چشمه در سقز سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از شهرستان‌های بوکان، شاهین دژ و میاندوآب در جنوب دریاچه ارومیه ضمن تشکیل یک دلتای وسیع به عرض حدود ۱۰ کیلومتر در مراتع باتلاقی تالاب قره قشلاق به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
در طول این مسیر چندین رودخانه فصلی از جمله خورخوره، ساروق، هولاسو، هاچه سو، محمودآباد، آجرلو به زرینه‌رود ملحق میشوند. لیلان‌چای نیز به عنوان آخرین شاخه در وسط شهر میاندوآب به این رودخانه می‌ریزد. سد مخزنی شهید کاظمی در بوکان و سد انحرافی نوروزلو(از این دو سد سالانە حدود ٣٢٠ میلیون متر مکعب آب بە استان آذربایجان شرقی از حقآبە دریاچە ارومیە منتقل می‌شود) در میاندوآب برای کنترل سیلاب‌های این رودخانه و مصارف کشاورزی و صنعتی بر روی زرینه‌رود احداث شده‌اند. سهم زرینە‌رود در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۱۷۵۵ میلیون متر مکعب برابر ۵۱.۲ ٪ برآورد شدە است.
سیمینه‌رود (تاتائو) با طول ۲۰۰ کیلومتر در استان آذربایجان غربی در بخش وسیعی از حوزه استحفاظی شهرستان بوکان و میاندوآب قرار دارد. سیمینه‌رود از کوهستان‌های منطقه سقز و بانه و کردستان عراق سرچشمه گرفته و پس از عبور از بوکان و میاندوآب به دریاچه ارومیه می‌ریزد. سیمینه رود در مسیر خود شاخه‌های زیادی از تُرجان و اسکی بغداد و کهریز ایوبی دریافت کرده و از غرب بوکان گذشته، در سر راه خود شاخه‌های چندی از رودهای کوچک به آن می پیوندد و در موازات زرینه‌رود حرکت کرده وارد جلگه میاندوآب می شود. سهم سیمینە‌رود در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٤٤ میلیون متر مکعب برابر ۴.۲ ٪ برآورد شدە است.
تلخه‌رود (به ترکی آذربایجانی: آجی‌چای) یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین رودخانه‌های جاری در استان آذربایجان شرقی است. این رود از بزرگترین منابع تأمین آب ورودی به دریاچه ارومیه به‌حساب می‌آید. مساحت حوزه آبریز این رودخانه ۹۲۰۰ کیلومتر مربع و حداکثر دبی آن۴۰.۶ متر مکعب در ثانیه و طول این رودخانه ۲۶۵ کیلومتر است، و در مناطق مرکزی استان آذربایجان شرقی در جریان می‌باشد. آجی‌چای از به هم پیوستن رودخانه‌های بیوك‌چای، پسلار، رازلیق و وانق‌چای در نزدیکی شهرستان سراب تشکیل می‌شود. تلخه‌رود از دامنه‌های سبلان سرچشمه گرفته و پس از طی حدود ۲۲۰ کیلومتر و عبور از دره ونیار در شمال شهر تبریز و پس از پیوستن آبهای سرچشمه گرفته از کوه سهند، به دشت وسیع تبریز وارد می‌شود. تلخه‌رود پس از مشروب کردن دشت تبریز به دریاچه ارومیه می ریزد. سهم آجی‌چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ٢٦٩ میلیون متر مکعب برابر ۷.۸ ٪ برآورد شدە است.
صوفی‌چای یا گپی‌چای یکی از رودخانه‌های استان آذربایجان شرقی است. این رودخانه از کوه سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از غرب شهر مراغه و جنوب شهر بناب، به دریاچه ارومیه می‌ریزد. سد علویان بر روی این رود احداث شده است. سهم صوفی‌چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۸۵ میلیون متر مکعب برابر ۲.۵ ٪ برآورد شدە است.
زولاچای از رودخانه‌های مرزی شمال غربی ایران است. زولاچای رودی است فصلی در شهرستان سلماس که از کوه‌های اطراف کهنه شهر جریان یافته و به دریاچه ارومیه می‌ریزد. سهم زولاچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ٣٧ میلیون متر مکعب برابر ۱.۰۸ ٪ برآورد شدە است.
شهرچای یا برده‌سوررودی با امتداد شمال شرقی- جنوب غربی است که پس از گذر از وسط شهر ارومیه که هم‌اکنون به‌صورت دوطرفه فضای سبز است و با سیراب نمودن کشتزارها و باغات شهرستان در نهایت وارد دریاچه ارومیه می‌شود. نام‌های دیگر برده‌رود، برده، بکشلوچای و ارومیه‌رود و سنگ‌سرخ است. این رود از کوه کان کبوتر به ارتفاع ۳۲۷۱ متر (از کوه‌های استان آذربایجان غربی) سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از حفر دره‌ای برای خود در بلندی‌های یادشده وارد برده سور شده و از آن گذشته، پس ازاضافه شدن سرشاخه‌هایی چند در طول مسیر خود و آبیاری زمین‌های مسیر خود به روستای بند نزدیکی شهر ارومیه می‌رسد. سهم رود شهرچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٢٧ میلیون متر مکعب برابر ۳.۷٪ برآورد شدە است.
مهابادرود رودخانه‌ای در شهرستان مهاباد است. این رودخانه از داخل شهر می‌گذرد و از سه شاخه تشکیل یافتە: شاخە بیطاس(از کوه مام سواره سرچشمه می‌گیرد و از سمت شرق به سد مهاباد می‌ریزد)، شاخە دهبکر(از کوه سرمیرگان سرچشمه می‌گیرد و از سمت غرب به سد مهاباد می‌ریزد و هم چنین شاخه کوتَر (از کوه ابراهیم جلال سرچشمه می گیرد و به سد مهاباد می‌ریزد). این رودخانه پس از عبور از روستاهای دارلک، خورخوره، گرد یعقوب و داشخانه و نیز آبیاری مزارع و زمین‌های کشاورزی سر راه خود از طرق کانال، به باتلاق‌های جنوب دریاچه ارومیه می‌ریزد. رودخانه مهاباد در حال حاضر تنها رودخانه‌ای است که به دریاچه ارومیه متصل است. سهم مهاباد رود در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٧٢ میلیون متر مکعب برابر ۵.۰۱ ٪ برآورد شدە است.
نازلیچای که نازلورود هم نامیده شده، از آبهای خط الرأس بلندی‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می‌گیرد. سرچشمه مهم این رودخانه، سروچای است و خود این رودخانه نیز از دو شاخه سرو و برادوست از ترکیه سرچشمه می‌گیرند. در طول راه رودخانه مارمیشو که آن هم از خاك ترکیه جریان دارد خود را به نازلیچای می‌رساند پس از طی مسافتی نام رودخانه مارمیشو به آذرین رود تبدیل می‌شود. در طول راه شاخه‌های دیگری به نام نازلوچای به آن ضمیمه شده و به نام نازلیچای خوانده می‌شود. بخشی از آب رودخانه به مصرف آبیاری باغ‌ها و تاکستان‌ها و کشتزارهای توتون، چغندر قند و غلات و حبوبات دهستان نازلو می‌رسد. نازلیچای مسیر جاده تبریز به ارومیه را قطع کرده مازاد آب آن تشکیل دلتایی را داده و در دو شاخه وارد دریاچه ارومیه می‌گردد. سهم رود نازلی چای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ١٨٤ میلیون متر مکعب برابر ۵.۴ ٪ برآورد شدە است.
باراندوزچای از دو رشته ارتفاعات مرزی ایران و ترکیه و ایران و عراق به نام‌های جمال الدین و ارتفاعات ککوداغ و الوق سرچشمه می‌گیرد و در بستر عمیقی با شیب تند حرکت کرده، پس از دریافت شاخه‌هایی چند و طی مسافتی وارد جلگه شده و دشت بیل را آبیاری می‌کند و سپس از آبادی زیوه گذشته به روستای هفتوان باراندوز می‌رسد و از این ناحیه به بعد به نام باراندوزچای نامیده می‌شود. رودخانه باراندوز پس از طی مسافتی و آبیاری کردن زمین‌های متعدد روستایی در منطقه داروغه شعبه کوچکی دره قاسملو به آن پیوسته و رودخانه به طرف دریا متوجه می‌شود و پس از طی مسافتی در چندین شاخه که شعبه اصلی آن بابارود است به دریاچه اورمیه می‌ریزد. سهم باراندوزچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ٢٢٨ میلیون متر مکعب برابر۷ ٪ برآورد شدە است.
رودخانه گدارچای یا قادررود از بلندی‌های مرزی گریوه داغ سرچشمه گرفته و از سه شاخه اصلی رود گادار و چم غلطان و اشنویه تشکیل یافته، پس از طی مسافتی به سوی خاور متوجه شده، از روستاهای ظلم آباد و آق‌طویله گذشته، در ناحیه برده زرد جاده مهاباد به ارومیه را قطع می‌کند و در جنوب شرقی بندر حیدرآباد وارد دریاچه اورمیه می شود. درازای این رودخانه در حدود ۹۰ کیلومتر و مساحت حوضه آبریز آن در محل دربند نقده در حدود ۸۷۵ کیلومتر است. سهم گدارچای در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۳۳۵ میلیون متر مکعب برابر ۹.۸٪ برآورد شدە است.
رودخانه آذرشهر اصلی‌ترین رودخانه شهرستان آذرشهر در استان آذربایجان شرقی است که به دریاچه ارومیه می‌ریزد. از نام‌های دیگر این رودخانه می‌توان به نوشین‌چای و سیل‌چای اشاره کرد. این رودخانه پس از به‌هم پیوستن دو رود گنبرچای و آلاکوزه‌چای در نزدیکی روستای گواهیر بدین نام نامیده می‌شود. سهم رود آذر شهر در تامین حقآبە سالانە دریاچە ارومیە ۱۸ میلیون متر مکعب برابر ۵. ٪ برآورد شدە است.
