منصور سهرابی
سدسازی در حوضە دریاچە ارومیە:
سدهای احداث شده در کشور از نظر نحوه مدیریت به دو دسته ملی (مدیریت از طریق حوزه ستادی وزارت نیرو) و استانی (مدیریت از طریق دستگاە های اجرایی منطقه ای یا جوامع محلی) تقسیم میشوند. بهرە برداری از جریان رودخانە از طریق سدها در این حوضە تشدید شدە است، بطوری‌کە در فاصلە سال های ١٣٤٩-١٣٧٤( ٢۵سال)، ١٧ سد و طی سال های ١٣٧۵-١٣٨٩(١٤سال ) ١٩ سد بە بهرە برداری رسیدە است و این روند کماکان ادامە داشتە است. برابر آمار ارائه شده در سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۵۶ سد در حال بهره برداری، ۹ سد در حال ساخت و ۳۹ سد در دست مطالعه وجود دارد. در این میان حدود ١٠ سد با حجم مخزن بیش از ٢٠ میلیون متر مکعب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حال بهره بررداری هستند. این سد ها شامل: سدهای شهرچای، مهاباد، حسنلو، زولا، دریک سلماس، ساروق و بوکان در استان آذربایجان غربی واقع هستند و حجم مخزن آنها در مجموع حدود ١٤۵۵ میلیون متر مکعب است. علاوە بر سدهای ذکر شدە سدهای علويان، قلعه‌چای و نهند نیز در استان آذربايجان شرقی قرار دارند و حجمی در حدود ١٢٠ میلیون متر مکعب را می توانند ذخیره نمايند.
کارکرد سدهای این حوضه غیر از اهمیت تامین آب شرب، بیشتر متوجه کشاورزی است. تنظیم جریان سطحی سدهای مذکور نقش مهمی در توسعه کشاورزی در این حوضه آبریز داشته است. سد بوکان به عنوان یکی از بزرگترین سدهای کشور حجم آب قابل توجهی از رودخانه زرینه‌رود را تنظیم می‌کند.
مطالعات متعدد در جهان اشارە دارند کە طرح‌های توسعه منابع آب نظیر احداث سدهای مخزنی دارای اثرات زیست محیطی متعددی می‌باشند که تغییر رژیم طبیعی رودخانه‌ها و کاهش جریان طبیعی پایین دست از مهم‌ترین آنهاست. با احداث سدهای مذکور چرخە هیدرولوژیک در حوضە دریاچە ارومیە دچار اختلال شدە به‌طوری‌کە دریاچە ارومیە با بحران جدی زیست محیطی مواجه گردیدە و در آستانە خشکی قرار گرفتە است.
جدول١- سدهای مهم در حال بهرە‌برداری حوضە دریاچە ارومیە
| ردیف | نام سدهای در حال بهره برداری | نام رودخانە | حجم مخزن(میلیون متر مکعب) | سال آبگیری | گونە سد |
| ١ | بوکان | زرینە رود | ٨٠٨ | ۱۳۵۰ | مخزنی |
| ٢ | شهرچای | شهر چای | ٢٢٠ | ١٣٨٤ | خاکی – سنگریزه‌ای با هسته رسی |
| ٣ | مهاباد | مهاباد | ١٩٨ | ١٣٤٩ | خاکی با هسته رسی |
| ٤ | حسنلو | خارج بستر گدار چای | ٩٤ | ١٣٧٩ | خاكي با هسته رسي |
| ۵ | زولا | زولا چای | ٧٤ | ١٣٨٩ | خاكي با هسته رسي |
| ٦ | دریک سلماس | دریک | ٢١ | ١٣٨٩ | خاکی باهسته رسی |
| ٧ | ساروق | ساروق | ٤٠ | ١٣٨٨ | سنگريزه اي با هسته رسي |
| ٨ | علویان | صوفی چای | ۵٨ | ١٣٧٤ | خاكي با هسته رسي |
| ٩ | قلعه چای | قلعە چای | ٤٠ | ١٣٨٧ | خاکی با هسته رسی |
| ١٠ | نهند | نهند چای | ٢٢ | خاکی با هسته رسی | |
| جمع کل مخازن حوضه آبریز دریاچه ارومیه | ١۵٧۵ |
سد بوکان:
سد بوکان که با نام‌های سد شهید کاظمی و سد لگزی نیز شناخته می‌شود، یکی از سدهای بزرگ ایران با هسته رسی است. این سد دارای تاجی با ارتفاع ۵۰ متر و طول ۵۷۳ متر احداث شد و در سال ١٣٨٤ با افزایش مخزن، حجم کل مخزن سد به ۷۶۲ میلیون مترمکعب رسید. سد بوکان در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر بوکان قرار دارد. عملیات ساخت آن به‌وسیله یک شرکت اتریشی در سال ١٣٤٦ برای کنترل سیلاب های حاصل از طغیان رودخانه زرینه‌رود و همچنین مدیریت آب برای آبیاری اراضی کشاورزی شهر بوکان کلید خورد و در نهایت در مهر ماه سال ۱۳۵۰ به پایان رسید. مراسم افتتاح این سد با حضور خود محمد رضا پهلوی انجام می‌گیرد. در منابع رسمی ایران، سد در حوزه استحفاظی بوکان واقع شده است. دریاچه آن نیز در در محدوده استان کردستان، شهر سقز قرار دارد. این سد برای تنظیم و استفاده از آب و سیلاب‌های رودخانه زرینه ایجاد شد و علاوه بر تامین آب شهرهای بوکان، میاندوآب و عمده آب شهر تبریز، در حدود ۵۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه‌های عجب‌شیر و آذرشهر را نیز آبیاری می‌کند. پیش از انقلاب، سد را کوروش کبیر نامیدند و تصویر آن بر روی اسکناس های دوران پهلوی چاپ شد، اما پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی به پیشنهاد وزارت نیرو بەسد شهید کاظمی تغییر نام یافت. این سد بزرگ آب آشامیدنی مورد نیاز شهرهای بوکان و میاندوآب را تامین کرده و در سال‌های اخیر با انتقال آب از این سد، بخش اعظمی از آب شرب شهر تبریز را نیز تامین کرده است. اراضی کشاورزی شهرهای عجب شیر و آذرشهر نیز از آب این سد برای آبیاری زمین های خود بهره می‌برند، هر چند این انتقال آب درون حوضەای بودە اما بخشی از حقآبە دریاچە ارومیە برای شرب، کشاورزی و صنعت بە آذربایجان شرقی منتقل می‌شود.
سد شهرچای:
سد شهرچای ارومیه یک سد خاکی- سنگریزه‌ای با هستهٔ رسی است. این سد با شهر ارومیه ۱۲ کیلومتر فاصله دارد. ارتفاع سد از سنگ بستر ۸۴ متر و طول تاج ۵۵۰ متر است. حجم کل مخزن سد شهرچای ارومیه ۲۲۰ میلیون متر مکعب، حجم مفید مخزن ۲۱۳ میلیون متر مکعب، حجم آب تنظیمی سالیانه ۱۹۹ میلیون متر مکعب، سیستم انحراف شامل دورشته تونل با قطرهای ۳ و ۶ متر و طولهای ۴۶۰ و ۳۴۸ متر و ظرفیت تخلیه ۳۷۰ متر مکعب در ثانیه می‌باشد. کار ساخت سد در سال ١٣٧٣ آغاز و در سال ۱۳۸۴ پایان یافت، اما در ١٣٨١ ادامە ساخت سد بە شرکت شرکت نام آوران نصر سمنان واگذار شد کە کارفرمای پروژە موسسه جهاد نصر و مشاور مهندسین مشاور سکو بود. هدف از احداث این سد تامین آب شرب ارومیه به میزان حداکثر ۷۶ میلیون متر مکعب در سال، همچنین تامین آب کشاورزی ۱۲۵۰۰ هکتار از اراضی دشت ارومیه و کنترل سیلاب بوده است.
سد مهاباد:
اين سد با هدف تامين آب شرب و كشاورزي براي پوشش دادن ۲۰۰۰۰هكتار اراضي توام با توليد انرژي برقابي (متوسط سالانه ۲۴۰۰۰۰۰ كيلو وات ساعت) به‌وسیله شرکتی از کشور یوگوسلاوی سابق در سال ۱۳۴۹ ساخته شد و مشاور و طراح آن الکساندر گیب بود. سد بر روي رودخانه مهاباد (تجميع رودخانه‌هاي دهبكر، كوتر و بيطاس) قرار گرفته است. نوع سد خاكي سنگريزه‌اي با هسته نفوذ ناپذير، ارتفاع سد ٤۸.۵ متر و طول تاج ٧٠٠ متر و عرض تاج هم ٨ متر است. سد مهاباد تا پیش از انقلاب سد شاهپور اول نام داشت. دریاچە سد مهاباد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص دارای جاذبیت توریستی است. جاده‌های ارتباطی مهاباد به سردشت و پیرانشهر از کنار دریاچە سد مهاباد عبور میکنند. از نواحی دیدنی اطراف این دریاچه می‌توان به جزیره، قاضی‌آباد، سر میدان و تاقه دار (تک درخت) اشاره کرد. این دریاچه محل مناسبی برای تفریحاتی همچون شنا و ماهیگیری است. از جمله ماهی‌های این دریاچه می‌توان به ماهی کپور و سوف اشاره کرد.
مطالعاتی در رابطە با نشست سد مهاباد صورت گرفت کە داده‍‌های پیزومتری سد و خروجی نرم افزار مورد استفادە، نقش پوسته ریزدانه پایین دست و تراکم کم مصالح را در نحوه رفتار سد نشان می‌دهد. براساس آنالیزهای انجام شده عنوان شد کە احتمال وجود ترک در ترازهای بالایی هسته رسی وجود دارد. بررسی ها نشان داد کە این سد در زمان ساخت و دوره بهره‌برداري دچار تغيير شكل‌ها و جابجائي‌هاي غير متعارف شدە و تراز آبگيري مخزن به لحاظ تامين ايمني سد در رقوم پايين‌تري محدود گردید. بدین منظور برای ترميم سد عملیات علاج بخشی سد مهاباد بە شرکت مهاب قدس واگذار گردید. در اسفند ١٣٨١ هیات دولت کاهش اعتبار طرح علاج بخشی سد مهاباد و افزایش ارتفاع سد بوکان و افزودن آن به طرح ساختمان سد انحرافی و شبکه آبیاری و زهکشی پلدشت را مصوب کرد.
سد ساروق:
سد ساروق(گوگردچی) بر روی رودخانه قراقیه در ۱۸کیلومتری شهرستان تکاب در جنوب استان آذربایجان‌غربی واقع شده عملیات احداث آن در سال ١٣٨٢ آغاز و در سال ١٣٨٨بە بهرە برداری رسید. این سد با هدف تأمین آب شرب و صنعت شهرستان تکاب به میزان ۱۰میلیون مترمکعب در سال و نیز تأمین آب ۵۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان به میزان ٤١ میلیون مترمکعب در سال احداث شد و هم‌اکنون آب شرب ساکنان شهر تکاب از این سد تأمین می‌شود.
پیمان کاران سد: جهاد توسعه خدمات زيربنايي – فن آوری نوین نیرو – پی کاو
مشاوران: مهندسين مشاور آب و توسعه پايدار – شرکت تجهیزات صنعت آب و برق ایران
نوع سد: سنگريزه اي با هسته رسي، ارتفاع از بستر رودخانه : ۵/۶۷ متر طول تاج : ۴۱۸ متر حجم بدنه ۷۶/۱ ميليون مترمكعب حجم كل مخزن : ۴۰ ميليون مترمكعب حجم مفيد مخزن : ۳۵ ميليون مترمكعب حجم آب تنظيمي : ۴۲ ميليون مترمكعب در سال سيستم انحراف شامل يك رشته تونل بطول ۲۹۶ متر
سد دریک سلماس:
سد دریک در ۱۵ کیلومتری غرب شهرستان سلماس بر روی رودخانه دریک که از کوه‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می‌گیرد احداث شده‌است. کارفرمای آن سازمان آب منطقه‌ای آذربایجان غربی و مشاور طرح، مهندسان مشاور آب نیرو بوده است. ساخت این‌سد در اواخر سال۱۳۸۳ توسط قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء آغاز و اوایل سال ۱۳۸۹ به بهره‌برداری رسید.
این سد با هدف تأمین آب زراعی ۶۰۰۰ هکتار از اراضی دشت سلماس، بهبود سیستم آبیاری اراضی پایین دست سد، ساخت اولین پارک آبی تفریحی منطقه، پرورش ماهی وگردشگری تاسیس شد.
حجم مخزن آن ۲۲ میلیون مترمکعب، طول تاج ۱۳۷۴ متر و ارتفاع آن ۳۷ متر از بستر رودخانه می‌باشد.
سد علویان:
سد علویان در قسمت شمالی مراغه در مسیر رودخانه صوفی چای و كوهپایه‌های سهند قرار گرفته است. این سد در سه کیلومتری شمال مراغه، در نزدیکی روستای علویان بر روی رودخانه صوفی‌چای واقع شده عملیات احداث این سد از سال ۱۳۶۹ آغاز شده و در سال ۱۳۷۴ به بهره برداری رسیده و ظرفیت آن ۶۰ میلیون مترمكعب است. این سد از نوع خاكی با هسته رسی است. ظرفیت ١٢٦ میلیون مترمكعب آب قابل تنظیم را دارا است کە از این میزان ٢۵ میلیون مترمكعب به مصرف شرب و بقیه آن مورد مصرف اراضی كشاورزی شهرهای مراغه و بناب قرار می‌گیرد.
سد قلعە چای:
سد قلعه چای عجب شیر در ۲۰ کیلومتری این شهرستان واقع شده است. این سد در سال ١٣٨٧ با هدف استحصال ۵۵ میلیون مترمکعب آب از رودخانه قلعه چای و همچنین آبیاری ۱۱ هزار و ۹۰۰ هکتار از اراضی پایاب ساخته شده است. با اجرای سد قلعه چای ۶۷۰۰ هکتار از اراضی پایاب سد، بهبود و ۵۲۰۰ هکتار نیز توسعه یافته و ۸۵۰۰۰ تن از محصولات اصلی و ۲۰۶۰ تن از محصولات فرعی تولیدی منطقه افزایش یافته است.
سد قلعە چای سدی خاکی با هسته نفوذ ناپذیر میانی و دارای سرریز جانبی در جناح راست است. مجموعه سیستم های انحراف آب، آبگیری و تخلیه تحتانی به صورت یک رشته تونل در جناح چپ، گالری تزریق و پرده تزریق آب بند اجزای تشکیل دهنده این سد هستند.
مشخصات مخزن سد قلعە چای: حجم کل مخزن: ۴۰ میلیون متر مکعب، حجم غیرمفید در زیر تراز آبگیر: ۱٫۲ میلیون متر مکعب، حداکثر تراز عادی آب ۱۶۷۶ متر بالاتر از سطح دریا
سطح دریاچه در تراز عادی آب: ۱٫۵۴۷ کیلومتر مربع،
تراز تاج سد: ۱۶۸۲ متر بالاتر از سطح دریا
حداقل تراز پی: ۱۵۹۷ متر بالاتر از سطح دریا
ارتفاع سد از کف رود خانه: ۷۷ متر
حداکثر ارتفاع سد از بستر سنگی: ۸۵ متر
طول و عرض تاج سد: ۳۳۶ و ۱۰ متر
حداکثر عرض خاکریز در پی: ۴۲۰ متر
ساختمان های پشتیبانی و راه دسترسی توسط پیمان شرکت مردق و عملیات اجرائی و تاسیسات وابسته توسط پیمان شرکت کارادنیز (ترکیه) احداث شد، همچنین عملیات ساخت و نصب تجهیزات هیدرومکانیکال و الکتریکال توسط شرکت فرادید میهن انجام گرفت.
