منصور سهرابی
معرفی مکان و سد
سد ژاوه در ۴۰ کیلومتری جنوب غربی سنندج بر روی رود ژاوە یکی از سرشاخه‌های پرآب رودخانه ی سیروان در محل تلاقی دو شاخه گاوه رود و قشلاق احداث شده است.
محدوده حوضه آبریز مرزی غرب در غرب کشور و در همسایگی با کشور عراق و در ناحیه‌ای بین عرض شمالی ۳۲ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۵۳ دقیقه و طول شرقی ۲۵ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۴۸ درجه واقع شده است(شکل ٢و١). این حوضه آبریز بخشی از حوضه آبریز خلیج فارس می‌باشد کە از رود زاب در منتهی الیه شمالی حوضه تا رود دوبرج در منتهی الیه جنوبی آن گسترش دارد.
شکل ١و٢- موقعیت حوضه آبریز مرزی غرب در کشور
سد ژاوە در استان کردستان ودر٤٠ کیلومتری سنندج، ۵۵ کیلومتری دهگلان و ۸۵ کیلومتری قروه قراردارد.
مشخصات سد
- تراز سد ١٣٠٨ متر از سطح دريا، ارتفاع از پی ۵/۸۶ متر، طول تاج ٣٠٠ متر، عرض سرریز ۵۵ متر
- حجم مخزن ۹۵ میلیون متر مکعب، مساحت دریاچە ۵ کیلو متر مربع، متر
- میانگین آورد سالانه به مخزن: از رود قشلاق: ۵/۱۱۷ م.م.م از رود گاوه رود: ۷/۱۳۹ م.م.م از میان حوضه: ۵/۱۴م.م.م مجموع آورد سالانه به مخزن: ۷/۲۷۱ م.م.م
- حجم تبخیر سالانه ٦ م.م.م
- نوع سد غلتکی فشرده،نوع بتن PC
- طول خط لوله انتقال آب به دشت دهگلان٨٨٨/٢٧ کیلومتر،طول تونل نران ٣٤/٤ کیلومتر،
- قطر لوله فولادی٢٠٠٠میلیمتر، متوسط سالانه انتقال آب ١٢٣ م.م.م، حداکثر ظرفیت انتقال آب ٨ متر مکعب در ثانیه و تعداد ایستگاه پمپاژ٦ ایستگاه
گروه‌ها و افراد درگیر طرح
- سازمان متولی: سازمان آب و نیرو وابستە بە وزارت نیرو
- این سد توسط شرکت انبوه سازان درین ساختە شدە است. دروب سایت این شرکت عنوان شدە این شرکت در سال ۱۳۷۸تاسیس شدە است اما دروب سایت کتاب اول ثبت آنرا سال ١٣٨٠ عنوان کردە است.
- شرکت مشاور: مهندسين مشاور مشانير
اهداف سد
این سد از زمرە پروژە‌های انتقال آب است کە هدف اصلی احداث آن انتقال آب به شرق استان کردستان (دشت‌های دهگلان و قروه) است و به منظور تأمین آب برای کشاورزی و صنعت در دشت‌های موجود در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر از سطح دریا احداث شده است.
تایم لاین پروژە
- مطالعات مربوط به سد مخزنی ژاوه در سال ١٣٨٧ آغاز شد و عمليات ساخت بدنه سد مخزني ” ژاوه ” در استان کردستان در روز سه شنبه اول اردیبهشت ١٣٨٨ با حضور مدير عامل شرکت توسعه منابع آب ايران در شهرستان سنندج آغاز گردید “اسماعيل نجار” استاندار کردستان در این مراسم اجراي طرح را به عنوان تلاش براي نجات دشت هاي قروه و دهگلان از خشکسالي عنوان کرد.
- اواخر سال ۱۳۹۰ عملیات اجرایی فاز نخست سامانه انتقال آب سد ژاوه به دشت دهگلان با حضور معاون اول رئیس‌جمهور وقت محمدرضا رحیمی آغاز شد. این سامانه با هزینه‌ای بالغ بر ۲۰۰ میلیارد تومان ساخته می‌شد در طول مسیر دارای شش ایستگاه پمپاژ بود و با هدف تأمین آب کشاورزی ۱۷ هزار هکتار از اراضی پایین دست سد، احداث میگردید. ایشان خواستار تأمین به موقع اعتبار این پروژه و تسریع در عملیات اجرایی آن شد.
- هرانا بە نقل ازآژانش خبری موکریان گزارش داد کە کارگران سد مخزنی ژاوه در نهم شهریور ١٣٩٠ در اعتراض بە عدم پرداخت ۶ ماه حقوق و دستمزد ماهيانه خود در محل کارشان دست به اعتصاب زدند.
- خبرگزاری مهر در فروردین ١٣٩۵ گزارش داد کە یک مقام مسئول وزارت نیرو ابراز داشتە کە در سال ۹۵ سامانه انتقال آب از سد “ژاوه” به دشت قروه و دهگلان که فعاليت اجرايي آن آغاز شده به پيشرفت فيزيکي مناسبي خواهد رسید.
- معاون استاندار کردستان در مرداد ماە ۱٣٩۵ درجلسە مجمع عمومی آب و فاضلاب استان کردستان بیان کرد کە سال ۹۴ مبلغ ۴۰۳ میلیارد تومان برای پروژههای مربوط به سدها وسامانه انتقال اختصاص یافته بود امسال نیز ۱۳۰ میلیارد تومان برای سد ژاوه و سامانه انتقال آن اعتبار در نظر گرفته شده است.
- مدیر امور منابع آب شهرستان سنندج در ٢١ آذر ١٣٩۵ اظهار داشت: خروجی رودخانه به سمت سد ژاوه آلوده است و نمی‌توانیم سد ژاوە را آبگیری کنیم.
- رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان کردستان در خرداد سال ۱۳۹۹ ابراز داشت کە امسال سال بهره‌برداری از پروژههای مهم حوزه آب از جملە آبگیری سد ژاوە در استان خواهد بود.
- سازمان حقوق بشری هەنگاو گزارش داد کە روز سەشنبە ١٣ خرداد ١٣٩٩ کارگران شرکتی شرکت توسعە منابع آب و نیروی ایران شاغل در سد ژاوە سنندج، بە دلیل عدم دریافت شش ماه حقوق و دستمزد و همچنین عیدی و سنوات سال گذشتە در محل کار خود دست بە اعتصاب زدەاند.
- سید حسن رضوی، مدیرعامل اسبق شرکت آب نیروی ایران که مدیریت سد ژاوه را بر عهده دارد و مجری آن است در بهمن ١٣٩٩ در گفتگو با کردپرس اظهار داشت: سد ژاوه همزمان با سیلاب های سنگین آبگیری می‌شود.
- رئیس شورای سیاستگذاری آب و خاک کمیسیون آب و کشاورزی اتاق بازرگانی سنندج در دی ماە ١٣٩٩در گفتگو با خبرگزاری مهر گفت: مسئولان استانی از آبگیری سد ژاوه تا تعیین تکلیف ورود آلاینده‌های خطرناک و سمی به دریاچه سد جلوگیری کنند.
- مرادنیا استاندار سابق استان کردستان در تیر ماە ١٤٠٠ عنوان کرد: برای اتمام کامل و به سرانجام رسیدن کامل پروژههای سد آزاد و ژاوه طی مدت زمان دوسال شرکت آب و نیروی ایران قول مساعد داده و امیدواریم مردم در نهایت آثار و برکات این طرحها را مشاهده کنند.
- معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست کردستان درآذر ماە در١٤٠٠ گفتگو با ایسنا اظهار کرد: از سال ۹۶ که کار دیواره سد ژاوه تمام شده آبگیری آن انجام نگرفته است چون آبی که به پشت سد می‌رود پارامترهایش باید درحدی باشد تا برای سد مشکلی از نظر تغذیه گرایی پیش نیاید. وی همچنین ظرفیت تصفیە خانە سنندج را هم از مشکلات اصلی آبگیری سد ژاوه بر شمرد و عنوان کرد کە حجم تصفیه خانه سنندج برای ۴۶۵ هزار نفر طراحی شده اما درحال حاضر فاضلاب نواحی منفصل اطراف مانند ننله، نایسر، دوشان و حسن آباد، در طرح الحاقی به سنندج افزوده شده به طوری که جمعیتی بالغ بر۱۵۰ هزار نفر به جمعیت ۴۲۰ هزارنفری فعلی افزوده و جمعیتی که باید فاضلاب آن به تصفیه خانه فرستاده شود به بیش از ۵۵۰ هزار نفر رسیده که بیشتر از ظرفیت کنونی است.
اعتراض بە احداث سد ژاوە
در پی تصمیم وزارت نیرو مبنی بر احداث سد ژاوە و اجرایی کردن آن جمع کثیری از کشاورزان روستاهای محدوده احداث سد مخزنی ژاوه، طی نامهای به دفتر ریاست جمهوری، ضمن اعتراض به عدم اطلاع رسانی مناسب مجریان این پروژه، خواستار پرداخت کلیه حقوق قانونی خود، قبل از هرگونه اقدامی جهت احداث این سد شدند.
متن کامل:
«اینجانبان امضاکنندگان ذیل ساکنین و زارعین محدوده احداث سد مخزنی ژاوه که با اجرای این پروژه متأسفانه دار و ندار و زحمات و سرمایه گذاری چندین ساله مان نیست و نابود می‌گردد، گرچه احداث سد موجب ترقی و آبادانی وایجاد شکوفایی در نقاط دیگری می‌گردد، اما به لحاظ اینکه ما کشاورزان ۱۵ روستای محدوده احداث سد، دچار خسارات غیرقابل جبرانی می‌شویم و متأسفانه مجریان این پروژه علی الخصوص وزارت نیرو از اطلاع رسانی و شفافیت لازم به ما قربانیان این تصمیم خودداری نموده و با ما از در نیرنگ وارد شده اند و اهمیتی به سرنوشت رو به تباهی و نگران کننده این جمعیت زحمتکش که با تلاش و کوشش وصف ناپذیر خود این منطقه را به قطب کشاورزی (تولید میوه جات) شهرستان سنندج تبدیل نموده اند، نمی دهند و اخبار درز شده از لابلای فرمایشات مسئولین این پروژه حاکی از واقعیتی بسیار تلخ و یک تراژدیای واقعی در حق این کشاورزان نگون بخت دارد که عمر و جوانی خود و اجدادمان را به پای آبادی و احیای این اراضی صرف نمودیم به امید اینکه این باغات و عایدات آن موجب شکوفایی جامعه و تأمین معاش و منبع درآمد برای خود و آیندگانمان گردد . غافل از اینکه اراده‌ای به دور از احساس و به دور از یک ذره مروت همچون صاعقه‌ای سامناک و ویرانگر موجب نیست و نابود شدن این همه کار و تلاش شبانه روزی خود و زن و فرزندان معصوممان گردیده و بی رحمانه حاصل سالها جهد و تلاش در راه مقدس آبادانی و شکوفایی را با کبریت بی رحمی به آتش می‌کشند، حال از تمامی ضمایر پاک و وجدانهای بیدار یاری می‌طلبیم، هرچند از پاکترین و صافترین دلها و قلبها هستیم و با هرنوع ظلم و ستم به هر کس و توسط هر کس مخالفیم و هرچند با هر نوع بی قانونی و خشونت و عناد و دشمنی بیگانه ایم و هر چند همچنان که ذات و طینت و کردار و رفتارگذشته و حال و وطن و مأوای زیستمان گواهی آن را می‌دهد، با هر نوع تخریب و ویرانی مخالف و بیگانه ایم و از آبادانی و آبادگری و احیا زندگی زاده شده ایم، اما در کمال تأسف و برخلاف میل باطنی خود و بر خلاف طینت و رضای خود بسیار شفاف و روشن اعلام میداریم که هر چند بر این نکته واقفیم که اجرای این پروژه که به قیمت نابودی ما تمام می‌شود و دیوار میلیاردها تنی آن بر پاره تن و قلب پاک و معز تک تک اعضای وجود ما نقش می‌بندد اما از آنجا که این اجرا موجب آبادانی وتأمین آب برای جمع بیشتری از هموطنانمان می‌گردد و نابودی ما باعث آبادانی اماکنی بیشتر و خلاصه تأمین منافع ملی در سطح کلان می‌گردد ما این مصیبت را می‌پذیریم اما مجدداً اعلام میداریم قبل از هرنوع اقدامی جهت احداث باید کلیه حقوق قانونی و موروثی و ملکی و شرعی ما سوای از وعده و وعید و بروکراسی متداول و کلیه حقوق متصوره در قوانین جاریه به عنوان شهروندان این مملکت تمام و کمال لحاظ و آنگاه اقدام به احداث و اجرای این پروژه نمایند، در غیر این صورت اینجانبان مشترکاً و متحداً در مقابل هر نوع بی قانونی از جانب مجریان قانون خواهیم ایستاد و عواقب آن نیز به عهده مجریان این پروژه خواهد بود، باشد تا با مشاهده این رنج نامه و تأمل بر کلمه به کلمه و جمله به جمله آن، وجدانهای بیدار از پایمال نمودن زحمات بیحد و حصر این قشر دست پینه بسته و خسته از تلاش و کوشش و امیدوار به آبادانی و احیاء جلوگیری به عمل آید، نه این که با این قشر بی آلایش و سینه صاف و زحمتکش از در عناد و دست به سر کردن و تحویل نیشخند و پایمال نمودن حقوق انسانی آنان برآیند که خشم این بی آلایشان همچون طوفان بی مهار خواهد بود . مضافاً این که این جمع که دار و ندار خود را فدای آبادانی و احیاء این اراضی به امید تأمین ممر معاش پایدار و آینده‌ای روشن برای خود و خانواده شان نموده اند مسلم بدانید که برای جلوگیری از تضییع حقوق مسلمشان حاضر به پرداخت هر هزینه‌ای حتی جان خود هستند چون خود را در مظان نابودی می‌دانند .با احترام مالکین اراضی در حوضه سد ژاوه سنندج»
مجلّە جغرافیا و توسعە ناحیه‌ای در شمارە ٢٨ مربوط بە سال ١٣٩٦ گزارشی را مبنی بر تأثیرات سد ژاوه بر مناطق روستایی همجوار؛ منتشر میکند ارزیابی این مطالعە حاکی از آنست کە اگرچه احداث سد تأثیراتی را به شکل افزايش نسبی قیمت زمینهای قابل بهره برداری در اطراف آن داشته است، اما با توجە به ازدست رفتن میزان قابل توجهی از اراضی مجاور مخزن سد و حذف منابع آب سطحی دائمی و تغییر کاربری هايی در رابطه با بخشی از اراضی پايین سد، آسیب پذيری‌های جدی‌ای برای ساکنین محلی داشته است. ارزيابی و ادراک روستايیان ازآسیب‌های سد، متوجه ناپايداری درآمد و معیشت آنان، ازدست رفتن و ناکارآمد شدن دارايی‌های محیطی و منابع تولید کشاورزی شان و همچنین تأثیرات نامطلوبی در رابطه با روابط و مناسبتهای اجتماعی آنها بوده است.
نکات محیط زیستی پروژە
تغذیە گرای و مسئلە آلودگی آب از مهمترین مسائلی هستند کە در رابطە با سد ژاوە مطرح است. در این زمینە مطالعاتی از سوی محققان دانشگاه کردستان انجام شدە است کە طبق گزارش منتشر شدە از آن؛ مهمترین مشکل آبگیری سد ژاوه کنترل آلاینده‌های ورودی به مخزن این سد است و حتی با فرض ارتقای تصفیه‌خانه فاضلاب شهر سنندج بخش عمده‌ای از پساب‌ها و آلاینده‌ها در رودخانه جاری میشوند و بە مخزن سد وارد میشوند از این‌رو حجم عظیمی از مواد آلاینده و ترکیبات فسفر و نیترات، پس از آبگیری وارد مخزن سد ژاوه میشوند. وجود آلاینده‌ها در سرشاخه‌های ورودی به مخزن موجب خواهد شد تا با افزایش عناصر مغذی نیتروژن و فسفر سد در مراحل شدید تغذیه گرایی قرار گیرد و بخشی از این مواد در حجم مرده این سد انباشته می‌شود و موجبات تخمیر و بوی بد را فراهم آورد. بیم آن می‌رود که گازهای متصاعدە شدە از فرایند تخمیر علاوه بر بوی بد ناشی از آن، به صورت مستمر در سطح شهر سنندج و روستاهای مجاورکه همگی از جاذبه‌های گردشگری منطقه هستند منتشر شود.
با آبگیری دریاچه سد ژاوه، با توجه به عمق بالای ۲۰ متر و با توجە بە شرایط آب وهوایی منطقه، از اواخر بهار تا اواخر پاییز دچار لایه بندی حرارتی خواهد شد. در طی این فرایند با توجه به ورود مواد مغذی و رسوبی فراوان از طریق رودخانه ژاوه و مغذی شدن بسیار زیاد دریاچە، در فصل تابستان در لایه هیپولیمنیون یا زیرین دریاچه شرایط بدون اکسیژنی و تجزیه بی هوازی حاکم خواهد شد که نهایتا شرایط برای تولید گازهای متان و سولفید هیدروژن و ایجاد بوی تعفن در منطقه مهیا خواهد شد و در مجموع اختلال اکولوژیکی نامطلوبی در دریاچه رخ خواهد داد.
نظرباینکە بقایای کودها و سموم شیمیایی مورد استفادە در کشاورزی منطقە بە رودخانە ژاوە وارد میشوند حتی با فرض ارتقای تصفیه خانه فاضلاب شهر سننندج بخش عمده‌ای از پساب‌ها و آلاینده‌ها در رودخانه جاری خواهند شد.
بنابراین آبگیری سد در شرایط کنونی به معنی ذخیره فاضلاب است و نه تنها نمی‌تواند هزینه‌های ساخت سد ژاوه و بلا استفاده بودن آن را توجیه کند بلکه به خلق بحران بزرگتری خواهد انجامید. حتی اگر برای مدت کوتاهی چنین آب آلوده‌ای ذخیره شود، پاکسازی مخزن ماه‌ها و سالها به طول خواهد انجامید و یا شاید مثل سد گتوند هرگز امکان تخلیه کامل آن فراهم نشود و اگر عزمی برای حل مشکل آلودگی وجود دارد باید قبل از آبگیری سد عملیاتی شود.
بر اساس گزارش‌های کیفیت منابع آب و مدلسازی کیفی مخزن سد ژاوه به همراه سناریوهای مختلف مدیریتی تهیه شده توسط شرکت مشانیر پارامترهای کیفی در ایستگاههای مختلف اندازه گیری شده است. بر اساس نتایج مدلسازی کیفی غلظت فسفر کل در طی شبیه سازی در بسیاری از ماه‌ها ده‌ها برابر معیارهای تغذیه گرایی در مخازن است. متوسط ماهانه ی غلظت آمونیوم در بسیاری از ماه‌ها بیش از استاندارد کلاس دو حیات آبزیان سازمان حفاظت محیط زیست است.
از سوی دیگر مطالعات شرکت مشانیر در سال ١٣٩٨ حاکی از آن بود کە وضعیت کیفیت آب رودخانه‌های قشلاق و گاوه رود از سال ١٣٩١ تا ١٣٩٨ وخیم تر شده است.
با آبگیری این سد و پمپاژ آب آلوده آن به دشت‌های قروه و دهگلان هم خاک و هم منابع آب زیرزمینی این دشت‌ها آلودە خواهند شد.
جلوگیری از آبگیری سد ژاوه تا رفع کامل آلاینده ها، مطالبه مردم،سمن ها،فعالان زیست محیطی و کارشناسان آب می‌باشد. آبگیری این سد بدون رفع مشکلاتی کە اشارە گردید تکرار تجربە سد گتوند و چم شیررا بە کارنامە غیر قابل دفاع وزارت نیرو اضافە خواهد کرد.
